HERNANIKO ETA INGURUETAKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK by ARANZADI KOMUNIKAZIOA

ARGITARALDIA

Elkarlanean ametsak errazago betetzen direlako. Mila esker lagundu diguzuen guztioi.

Hernaniko eta inguruetako

anfibioak eta narrastiak IĂąaki Sanz-Azkue Egoitz Alkorta Miranda

2017

EGILEAK

Iñaki Sanz-Azkue Egoitz Alkorta Miranda MAKETAZIOA ETA DISEINUA

BULTZATZAILEAK

Hernaniko Udala

Mikel Ramirez de Alda Zabala ILUSTRAZIOAK

Ainara Azpiazu Aduriz «Axpi»

Ereñotzuko “Olak” Auzo Elkartea

HITZAURREAREN ITZULPENA ETA HIZKUNTZA-ZUZENKETAK

Larraitz Garmendia Munduate ANFIBIOEN ETA NARRASTIEN KONDAIREN ETA EUSKARAZKO IZENEN BILKETA

Eñaut Agirre Goia eta Iñaki Sanz-Azkue AHOLKULARITZA ZIENTIFIKOA

Aitor Laza eta Alberto Gosá

LAGUNTZAILEAK

Kutxa Fundazioa

Gipuzkoako Foru Aldundia

MAPAK

Ana Felipe ARGAZKIAK

Alberto Gosá (krokodiloa), Amaia Larruskain (tuatara), Iñaki Mezquita (zirauna gaztea), Ander Izagirre Egaña (testudinatua, Eskulapioren sugea eta suge berdehoria), Xabier Rubio (umeak Zepadiko putzuan), Jon Mari Beasain (“Burbunak eta etsayak”), Urumeako Kronika (Zepadiko putzua sortzen). Gainontzekoak: Egoitz Alkorta Miranda eta Iñaki Sanz-Azkue.

Eusko Jaurlaritza

Ereñotzuko Entitate Txikia

INPRIMAKETA

Leitzaran Grafikak

BIDEO IRUDIAK ETA MUNTAIA

1. ARGITARALDIA:

Ander Izagirre Egaña eta Egoitz Alkorta Miranda

2. ARGITARALDIA:

2017ko urria 2018ko uztaila

Aranzadi Zientzia Elkartea 2017 ISBN

978-84-945560-6-7 LEGE GORDAILUA

SS 1083-2017

Ereñotzuko “Olak” Auzo Elkartea

Aurkibidea Hitzaurrea ............................................................................... 6 Sarrera

............................................................................... 11

Anfibioak ............................................................................... 14 Narrastiak ............................................................................. 24 Aurrekariak .......................................................................... 30 Ikerketa-eremua ................................................................. 36 Emaitzak ............................................................................... 44 Hernaniko anfibioak .......................................................... 55 Hernaniko narrastiak .......................................................... 71 Hernanin aurkitutako espezie kanpotarrak ................. 94 Hernanin egon litezkeen espezieak ............................... 98 Dibulgazioa eta hezkuntza ............................................ 103 Anfibioak eta narrastiak behatzeko gomendioak ..... 109 Hernanin non ikusi anfibioak eta narrastiak ............... 113 Zer esan ume bati, anfibioen eta narrastien mundua hobeto ezagutu dezan .................................................... 119

Hitzaurrea

Hernanin, eta baita harago ere, begira dauzkagu begi txiki eta isil batzuk

zagutza zabaltzearen aldeko borroka etengabea bihurtu da azken mendeotan. Meritua handia izan da, tartean jarritako irrazionaltasunezko harresi bati aurre egin behar izan baitzaio. Ez da borroka makala izan; ausartuko ginateke esatera «existentziaren aldeko borroka»ren zati esanguratsua ere izan dela. Oso ondo deskribatu zuten borroka hori XIX. mendearen erdialdera, eta historia naturalak —gaur egun ezagutzen dugun arte— gaur egungo zientzia biologikoen ezinbesteko atal bihurtu du. Naturaren historiaren gaineko ezagutza horrek talka egin du, behin eta berriz, herri-ondarean sustraitutako elezaharren kontra; ondare hori gehiegi makurtu da giza irudimenaren fantasietara, aldi berean, giza espeziearen definiziorako ezinbestekoa izan den fantasia horietara; lerro hauetan, beraz, ez da hori kritikarako gai izango inondik ere. Ondare horren iturri, askotan, ezjakintasuna eta aurreiritzia izan dira; azken kontzeptu hori, gainera, zati etimologikoetan adieraz daiteke ulergarriago gerta dadin: aurre-iritzi.

emen hitz egitea dagokigun naturaren historiari buruzko atal txiki hori anfibioena eta narrastiena da —herritarrek ondo ezagutu ez eta okerrago prestigiatu duten fauna zatia—; kasu honetan, ezjakintasunak eta aurreiritziak ezohiko garrantzia hartzen dute, eta puztu egiten dira, aurreko lerroetan aipatu dudan ezagutza arrazional hori —zientifikoa esango genuke, terminologia modernoan— bazterrera uzteraino. Ezagutza sendoa eskuratu dute beren ikergai partikular gisa anfibioak eta narrastiak aukeratzeko ahalegina egin dutenek; bitartean, mitoak lasai jarraitu du garai ilunetatik intentsitate apur bat ere galdu gabe, eta, nolabait, biziberritzen edo gaur egunera egokitzen ari da, boa lepoan biltzen duten zirkupredikatzaile horien forma modernoetan, telebista-kameren aurrean, milioika telebista-ikusleen onespenarekin. Ikusle horiek, jabetu gabe, modu tradizional horiek helaraziko dizkiete belaunaldi berriei, eta elezaharrak bizirik jarraituko du. Poetarik jakintsuenek igelaz eta muskerraz hitz egin zuten, arriskurik gabeko 7

distantzia zuhur batera haiek behatu ondoren; baina jendeak ez ditu poeta haiek ezagutzen. Poetarik irakurri ez dutelako ote da? Izan ere, ziur gaude ez dituztela irakurri igelak eta muskerrak ikertu dituzten zientzialarien lanak.

onekin esan nahi dut, bakar-bakarrik, fenomeno naturalen interpretazio magiko zentzugabe horri aurre egiteko, balia gaitezkeela informazio egokiaz, jende arruntari errespetu guztiz zuzendutako informazio egokiaz, hain zuzen —ahal dela irudimenez eta pasioz helarazitako informazioaz—. Eta hara non sartzen diren agertokian Iñaki eta Egoitz. Nire ustez, modu oso egokia aukeratu dute fauna hau ezagutzera emateko, jarrera umil eta asmo puztuegirik gabe; seguru asko, beren formazio zientifikoak eman die hori, eta horrek jarri ditu herriko jendeari, gertuko horri, begira; jende horrekin badute konfiantza eta gertutasuna, egunez eguneko hartu-emanean oinarriturikoa. Zuzenean haiei helaraztea erabaki dute egunero zapaltzen duten lur horretan bizirik dirauten mirari txiki herpetologiko horiek; hizkuntza errazean egin dute, eta hizkuntza horren azpian zorroztasun zientifiko handia igartzen da. Hizkuntza horrekin errotik saihestu beharko dituzte interpretazio txarrak; izan ere, bestela, denboraren joanak berez nahikoa gizendutako mito bat puztu edo sustatu besterik ez lukete egingo. Hitz errazetan, errepaso bat eman die oraindik Hernanin eta lurralde mugakideetan bizi diren anfibio eta narrastien espezieei. Erabaki ona izan da lurraldea

zabaltzea, agerian uzten baitu geografia orok muga bat duela. Zehazten errazak ez diren arrazoiek —labur-labur esanda, lurzoruaren eta klimaren garapena, eta espezie batzuen eta besteen joan-etorri betierekoa— aberastu egin dute Hernanin eta bere inguruan diren espezieen zerrenda. Horietako batzuk inoiz ez dira Hernanin sartu, edo desagertu egin dira bere lurretatik, baina bere ateetan daude. Merezi izan du horiek liburu honetan jasotzea, horrek eragingo baitu jakin-mina duten espirituek bila ditzaten Hernaniren muga barruan ere. Nahitaez barneratu beharrekoak balira bezala, garai hauetan, bertakoak ez diren espezieak bazter guztietara barreiatzen ahalegin tzen ari da gizakia, modu arduragabean. Fitxa egokietan jaso dute informazio hori guztia, oinarrizkoa dena espezie bakoitzaren ezaugarriez ideia bat egiteko. Baina, liburu honetan, bada aldea markatzen duen alderdi erabakigarri bat: dibulgazioari ematen zaion trataera, Hernanin anfibioen eta narrastien inguruko interes praktikoa piztera zuzendutako dibulgazioari, hain zuzen. Espezie hauek izendatzeko, eta batzuk besteetatik bereizteko, Hernaniko jendeak tokian bertan sortutako antzinako hitzen bilketatik hasi dira, bilketa txalogarri eta errespetuzkotik. Gizakiak bera mantentzen duen lurrarekin izan duen harreman estuak soilik sortu ahal izan ditu termino horiek, eta harreman horrek eraman du, hain zuzen, izan litekeen aitortzarik handienera, izena jartzera. Izen horiek ez dira beti egokiak izan, ezta irudimentsuegiak ere. Ez dio inporta; izan ere, gizakiak naturarekin duen harremana definitzen duena

izendatze hori bera da, inolako erudizioren laguntzarik gabe, soilik izate hori partekatzeak ekarri duen errespetuagatik, hitzak bere izate hutsarekin erakusten duen bezala. Horrela sortu da tokiko terminoen glosario txiki bat, bestela betiko galduko zena.

ertatik bertarako harremana bideratzeko, liburuaren azken atalak, jakin-mina pizteko asmoa izateaz gainera, oinarrizko eta funtsezko ezaguÂ tzak garatzeko metodo bat eskaintzen du, anfibio eta narrastien ohiko biziguneetara eginiko bisitetan erabiltzeko. Ezin konta ahala galdera sortzen dira orduan, bereziki kutsatu gabeko begiekin begiratzen duten ikusle haurrentzat iradokiak. Xehetasun txikienak pazientziaz begiratzen ikastea. Zer helarazten digu igelaren kantuak? Zer egon da urertzean katigatutako arrautza-masa likatsu bati begira aurretik, eta zer egongo ondoren? Eta zergatik muskerraren edo sugearen arrautza-habia bat harri azpian, eta ez beste toki batean? Zer ari da gertatzen, udaberriro, ehunka zapo errepide zati berberetan autoren batek azpian harrapatuta ikus ditzagun? Zergatik larruazal ezkataduna narrastiek, eta gasak tokiz aldarazten dituen larruazal leuna anfibioek? Autoreak sobera pozik ager litezke beren liburuaren irakurleren batzuk gai balira agian galderen artean zailena dena erantzuteko: Zer dio muskerraren begi horrek, keinu delikatu eta ia hautemanezin horrekin gora begiraÂ tzen dionean gerturatzen zaion giza irudi horri, beti metro luze bat beraren gai-

netik? Keinu horrek, sentsibilitate pixka bat duen edonori, eskopeta hartzeko tentazioa alde batera uztea eragin behar lioke. Eta bukatzeko, utzidazue udalerriei honako aholku hau ematen: har dezatela IĂąakiren eta Egoitzen lekukoa, eta herritarrei eman diezaietela ezagutzera beren lurraldean bizi diren anfibioak eta narrastiak. Hauen eredua oso baliozkoa da, eta merezi du kontuan hartzea. Kasu egiozue agure honi, hemen bai, oraingo honetan bai baitaki zer dioen. Alberto GosĂĄ Aranzadi Zientzia Elkartea

Sarrera

Musker berdea (Lacerta bilineata)

Herpetoak Liburuko protagonistak

nfibioez zein narrastiez aritzeko, herpeto hitza erabiltzen da biologian. A Izan ere, herpeton hitzak grekoz «arrastaka dabilen animalia» esan nahi du. Bestalde, logos atzizkiak «ezagutza» esan nahi du. Beraz, herpetologia da anfibioak eta narrastiak ikertzen dituen zoologiaren adarra. Anfibioak eta narrastiak hobeto ezagutzeko ikerketak egiten dituztenei, berriz, herpetologoak deritzegu.

herpeto logia “arrastaka dabilen animalia”

“ezagutza”

Anfibioei eta narrastiei buruzko liburuxka honek ere ezagutza du helburu. Gure inguruan ditugun herpetoak ezagutarazi nahi ditugu, ondo baitakigu hobeto ezagutzeak hobeto zaintzea eragingo duela.

SARRERA

Azken urteotan Hernaniko udalerrian egin diren ikerketa eta proiektu asko animalia talde honi loturikoak izan dira. Hori dela eta, udalerri honetan aurki ditzakegun anfibioei eta narrastiei buruz informazio nahiko osatua dugula esan daiteke. Liburuxka honen bitartez, modu errazean eta atseginean ezagutarazi nahi ditugu gure herpetoak. Horretarako, egindako ikerketek emandako emaitzez eta liburuxka honetako egileek animalia talde honekin duten esperientziaz baliatuko gara.

Anfibioak A

nfibioen ezaugarri ezagunenetariko bat da bizitzan zehar bi fase dituztela: uretan garatzen den larba fasea eta heldu fasea. Bi fase horiek zeharo ezberdinak dira. Hori dela eta, larba fasetik heldu fasera igarotzeko, anfibioek aldaketa izugarria jasaten dute. Aldaketa honi metamorfosia deritzo. Anfibio (amphibius latinez) hitzaren jatorria ere honi loturik dago: grekoz, amphi hitzak «biak» esan nahi du eta bios hi tzak bizitza. Bi bizitza dituen animalia litzateke. Bi bizitza horiek, noski, bi faseei egiten diete erreferentzia.

Amphi bius “bizitza”

SARRERA

“biak”

Larba fasea

Heldu fasea

Anfibioen jatorria eta dibertsitatea

uela 360 milioi urte, Devoniar garaian, arrain hezurdun batzuek uretatik lur lehorrerako trantsizioa egin zuten. Ordura arte, ornodun guztiak urari loturik bizi ziren, ebolutiboki bertan sortuak baitziren. Arrain hauek, ordea, uretatik atera eta lau hankako lehendabiziko ornodun lehortarrak bihurtu ziren. Anfibioak arrain hauen ondorengoak dira. Egun, anfibioak kontinente guztietan daude, Antartikan izan ezik. Planetako habitat lurtar eta urtar gehienak kolonizatu dituzte; baina ez dute gazitasuna onartzen, eta ez dira itsasoan bizi. Toki epel eta hezeak dira ingurunerik egokienak anfibioentzat; horregatik, egungo espezie gehienak eremu tropikal eta epeletan daude. 2016an 7.546 anfibio espezie ziren ezagunak, guztiak hiru talde nagusitan banatuak:

/ Anuroak (anfibio isats gabeak):

Apoak eta igelak

/ Urodeloak (anfibio isatsdunak):

Arrabioak eta uhandreak

/ Zeziliak (hankarik gabeko anfibioak): azken talde hau espezie gutxik osatzen dute, eta eremu tropikaletan bakarrik daude.

SARRERA

Euskal Herrian, guztira, 18 anfibio espezie daude, eta horietatik 7 dauzkagu Hernanin: 3 urodelo eta 4 anuro.

Biologia eta ekologia Anfibio espezie gehienek ur gezako inguruneak behar dituzte bizirauteko, bertan erruten baitituzte arrautzak (1). Azken horietatik aterako dira larbak (2). Hankak garatzen joango dira (3) eta metamorfosiari esker, pixkanaka-pixkanaka heldu itxura hartuko dute (4). Ugal garaian arra eta emea elkartu egingo dira (5), berriro ere arrautzak sortu eta zikloa osatzeko.

ANFIBIOEN METAMORFOSIA

ANFIBIOAK

SARRERA

Metamorfosian zehar, aldaketa fisiologiko asko gertatzen dira anfibioengan. Larbek zakatzen bidez hartzen dute arnasa uretan. Heldu bihurtzean, aldiz, uretatik kanpo dituzten baldintzetara moldatzen dira; zakatzak desagertu, eta biriken eta azalaren bidez hartzen dute arnasa. Heldu bihurtzeko prozesu horretan ere, zapaburuen isatsa desagertuz doa; hankak, aldiz, sortu egiten dira, lehenik atzekoak eta ondoren aurrekoak. Urodeloen kasuan, gauzak oso bestelakoak dira; hauen larbak hankak garatuak dituztela jaiotzen dira, eta ez dute isatsa galtzen hazten doazen heinean.

SARRERA 17

SARRERA

ANFIBIOAK

Anfibioen azal meheak, esan bezala, arnasa hartzeko ere balio du. Azalak gasak eta likidoak gorputz barnera sartzea baimentzen duen arren, bertan dituzten guruinek jariakin lirdingatsuak ere askatzen dituzte. Jariakin horiei esker gaixotasunak sartzea eragozten dute, eta harrapakariek ere zailago izaten dute anfibioak harrapatzea.

Arrabio arruntak (Salamandra salamandra) buru eta bizkarraldean ditu guruinak

Baina arnas aparatuan ez ezik, metamorfosiak eragina du elikaduran ere. Uretan dauden urodeloen larbak harrapakariak dira. Anuroen larbak, ordea, detritiboroak (usteltzen ari den materia organikoa jaten dutenak) edota belarjaleak izan ohi dira, eta algak jan ohi dituzte batik bat. Heldu bihurtzean harrapakari bihurtzen dira anfibio guztiak, eta mota guztietako zomorroak jan ohi dituzte.

Uhandre palmatua (Lissotriton helveticus). Goialdean emea, behealdean arra

Urodeloetan (arrabioak eta uhandreak), arrak espermatozoidez betea dagoen polÂ tsa lirdingatsu bat ematen dio emeari, eta honek bere barnean sartzen du. Horrela, arrautzak emearen barruan ernaltzen dira. Anuroetan (apoak eta igelak), aldiz, arrak emeari eusten dio, eta emeak arrautzak erruten dituen heinean, arrak esperma askatu eta ernaldu egiten ditu. Anuroen kasuan, arrek kantuan egiten dute gauez, emeak erakartzeko. Arrautzak putzuen hondoan edo landaretzari atxikita uzten dituzte, masa edo hari lirdingatsutan pilatuta.

SARRERA

Apo arruntak (Bufo spinosus) anplexuan. Arra (gainean) emea (azpian) eusten

Kontserbazioa

Anfibioak dira mundu mailan dagoen ornodun talderik mehatxatuena. Azken urteetan egin diren hainbat ikerketek anfibioen gainbehera globalari buruz hitz egiten dute. Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Batasunak berriki eman dituen datuen arabera, munduan dauden anfibioen % 30 mehatxatua dago, eta populazioen % 40 gainbeheran.

SARRERA

ANFIBIOAK

Anfibioen beherakada hau ulertzeko, hainbat faktore hartu behar dira kontuan:

- Anfibioek ur-eremuekiko duten dependentzia dela eta, XIX. eta XX. mendeetan zehar hezeguneak suntsitzeko izan zen joerak ez zion inolako mesederik egin talde honi. - Hezegune gutxi dago, eta daudenetako asko kutsatzen ari dira, inguruko laborantza-lurretan botatako ongarri, pestizida edo substantzia fitosanitarioekin, esaterako. - Hezeguneen inguruko guneak suntsitzea. Anfibioek, ur-eremuaz gain, horren inguruko bizileku edo habitat ondo kontserbatua behar dute. Azken urteetan, gune urbanoak zabaltzeak, azpiegitura-lanek eta basogintza industrialak gune horietako asko suntsitzea edo isolatzea ekarri dute.

Hezegune kutsatua

- Ur-eremu askotan espezie inbaditzaileak askatzeak ere egundoko kaltea egin die hainbat espezieri. Karramarro gorriaren edo zenbait arrain edo dortokaren presentziak hezegune asko anfibiorik gabe geratzea eragin du, horiek anfibioen arrautzak eta larbak jaten baitituzte.

SARRERA

Karramarro gorria (Procambarus clarkii)

- Hainbat gaixotasunen presentzia. Azken urteetan, gure inguruan oraindaino ezagunak ez ziren gaixotasunak azaldu dira, eta, egun batetik bestera, hainbat anfibio populazio desagertu dira. - Aldaketa klimatikoak ere egundoko eragina izan du. Azken urteetan burutu diren ikerketen arabera, anfibioak oso sentikorrak dira aldaketa klimatikoaren eraginarekiko; adibidez, lehorte aldiak luzatzearekiko. - Gizakiaren jazarpena. Zoritxarrez, gure kulturaren barruan badira oraindik ere anfibioak arriskutsuak direla eta kalte egingo digutela azaltzen duten sinesmen faltsuak. Horrek askotan eragin du gizakiak berak anfibioa baratzean edo etxe ondoan ikusi bezain laster akabatzea.

SARRERA

ANFIBIOAK

Baso-igel gorria (Rana temporaria) errepidean zanpatua

Gure ingurunean eta, oro har, ingurumenean gertatzen ari diren aldaketa horien guztien adierazle bikainak dira anfibioak.

Talde honek aldaketekiko duen sentikortasunak erakusten digu, hauen kontserbaziorako pausorik eman ezean, anfibioen atzetik espezie gehiagoren gainbehera ere etor daitekeela. Anfibioek gure ekosistemetan betetzen duten funtzioa neurtezina da. Izurriteak eta hainbat ornogaberen populazioak kontrolatzen dituztenez, edota beste animalia askoren jaki direnez, beste espezie askoren biziraupena ere ziurtaÂ tzen dute.

SARRERA 23

Narrastiak I

SARRERA

zenak berak dioen bezala, narrastiak narrasean edo arrastaka ibiltzen diren animaliak dira. Anfibioek ez bezala, narrastiek ez dute metamorfosirik gauzatzen, jaiotzen diren forma eta egitura berdinarekin hazten dira. Horretarako, ordea, narrastiek azala aldatu behar izaten dute aldian-aldian, txiki geratzen zaien soinekoa bezalakoa baita. Izan ere, keratinazko ezkatez osaturiko azal gogorra dute narrastiek, ugaztunen azazÂkalak eta ilea osatzen dituen proteina berbera, hain zuzen ere. Hori dela eta, hazten doazen heinean joaten dira aldatzen, muskerren kasuan zatika, sugeen kasuan dena batera askatzen dutelarik.

Musker berdea (Lacerta bilineata)

Narrastien jatorria eta dibertsitatea

uela 360 milioi urte, Devoniar garaian, lurraren kolonizazioa hasi zuten anfibioen arbasoak ziren lau hankako aurreneko ornodunak. Geroago, Karbonifero garaian, anfibioen talde ezberdinak sortu ziren, eta tartean ziren aurreneko narrastien itxurako lau hankako animaliak. Duela 345-245 milioi urte sortuko ziren aurreneko ornodun amniotak, hots, arrautzak, uretan utzi gabe, uretatik kanpo gara zitzaketen aurreneko ornodunak. Hor hasi zen narrastien historia ebolutiboa.

Krokodilidoa

Eskuamatua

Esfenodontoa

Testudinatua

SARRERA

Arrautzaren moldaera horrek, ezkatak izateak eta biriken garapen handiak ahalbidetu zuten narrastiak uretatik behin betiko ateratzea eta lurreko habitat ia guztietara iristea. Egun, 8.700 narrasti espezie baino gehiago daude munduan, guztiak lau klase edo taldetan banaturik: krokodilidoak (krokodiloak, kaimanakâ&#x20AC;Ś), esfenodontoak (Zeelanda Berriko tuatarak), eskuamatuak (muskerrak, sugeakâ&#x20AC;Ś) eta testudinatuak (dortokak). Euskal Herrian bertakoak diren 29 narrasti espezie daude, eta horietatik 11 aurkitu dira Hernanin eta inguruetan.

Biologia eta ekologia

arrastiek, anfibioek ez bezala, ez dute ur-habitataren beharrik euren bizi-zikloa burutzeko. Mota ezberdineko habitatetan bizi dira: basoetan, harkaiztietan, zelai eta soroetan, ur-ingurunearen ertzeanâ&#x20AC;Ś; espeziearen arabera, gune ezberdinak erabiltzen dituzte. Beren aktibitateari eusteko, gorputza berotu behar izaten dute, ektotermoak baitira.

SARRERA

NARRASTIAK

Horma sugandila (Podarcis muralis) eguzkia hartzen

Animalia ektotermoek kanpotik lortzen dute eurek behar duten beroa, ez baitira gai bero hori beren kabuz sortzeko. Horregatik, oso ohikoa da narrastiak eguzkia hartzen ikustea harrietan, pareta zaharretan, enborretanâ&#x20AC;Ś Neguan, aldiz, tenperatura baxuegiak izaten direnez, narrastiak ez dira aktibo egoten, hibernatzean brumazioan sartzen dira; loaldi antzeko batean.

Narrasti gehienak harrapakariak dira. Txikienak intsektuez eta beste ornogabeez elikatzen dira. Tamaina ertainekoek arrainak, anfibioak, ugaztun txikiak eta hegaztiak ere ehiza ditzakete, eta handienek, krokodiloek kasu, ugaztun handiak ere jan ditzakete. Dortoka asko orojaleak dira, eta landareak, algak, arrainak, anfibioak eta sarraskia ere jan dezakete. Musker askok, aldiz, intsektuez gain lore, fruitu eta haziak ere jaten dituzte. Elikadura, beraz, taldearen arabera oso aldakorra dela esan dezakegu.

Horma sugandila (Podarcis muralis) ahoan harrapakina duela

Nerbio-sistema anfibioena baino konplexuagoa dute. Ikusmena eta entzumena gutxi garatuta dituzten arren, usaimen bikaina dute, eta hortaz baliatzen dira ingurunea aztertu eta orientatzeko. Muskerrek eta sugeek, mihia ateratzen dutenean, aireko partikula aromatikoak detektatzen dituzte, eta inguruko informazioa lortu.

Suge gorbataduna (Natrix astreptophora) mihia ateratzen

Narrastiak barne-ernalketa bidez ugaltzen dira, eta gehienek arrautzak erruten dituzte; baina badira kumeak guztiz garatuta erditzen dituztenak ere. Jaiotzen diren momentutik, kumeak gai dira beren kabuz bizirauteko eta elikatzeko.

SARRERA

Musker berde (Lacerta bilineata) jaioberria

Kontserbazioa

nfibioen kasuan bezala, narrastien mehatxurik handiera ere habitat galera da. Nekazaritza intentsiboak sastrakadi, harrizko pareta eta abar desagertzea ekarri du, narrastientzat gordeleku paregabeak suntsituz. Ur-eremuen desagertzeak eta kutsadurak eta espezie inbaditzaileek ere kalte handia egiten diete. Anfibioek bezalaxe, narrastiek ere fama txarra dute kultura askotan. Mito eta legenda askoren biktima izan dira. Munduan suge pozoitsu asko egoteak ez du batere lagundu izan, eta narrastiekiko eta sugeekiko jendearen erreakzioa txarra izaten da normalean.

SARRERA

NARRASTIAK

Hezkuntza egoki batek eta gertuko natura-ondarearen ezagutza sakonago batek asko lagunduko luke egoera hobetzen.

Esperientzia zuzenak oso garrantzitsuak dira kalitatezko hezkuntza baterako

Aurrekariak G

SARRERA

ezurra badirudi ere, anfibioak eta narrastiak mundu mailan dauden ornodun talde mehatxatuenak izan arren, oso mugatua da horien inguruko ezagutza. Euskal Herria ez da salbuespena, eta badira hogei urte (hogeita hamar Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan) anfibioen eta narrastien inguruko lan orokorrik, atlasik, egin ez dela. Beak 1985ean eta GosĂĄ & Bergerandik 1994an egin zituzten lanen ostean, izan dira espezie jakin batzuei buruzko ikerketa-lanak, edota espezie horien egoerari buruzko ezagutza handitzeko udalerri batzuek egin dituzten azterketak ere; baina, oro har, esan daiteke mugatua dela anfibioek eta narrastiek egun duten kontserbazio-egoerari buruzko ezagutza.

Talde honek gizarte mailan duen fama txarrak ez du asko laguntzen. Horrela, zaila suertatzen da horiei buruzko proiektu baterako edo, esan ohi duten moduan, ÂŤzapo eta sugeeiÂť buruzko ikerketa-lan baterako diru-laguntzak lortzea. Horri narrastiak eta anfibioak ikertzeko dauden zailtasunak gehitu behar zaizkio. Iheskorrak izateaz gain, ikusteko ez dira errazak; beraz, askotan, eskatzen diren proiektuak epe luzekoak izaten dira. Egungo gizartean, ordea, emaitzak azkar nahi izaten ditugu, eta zaila suertatzen da epe luzeko proiekÂ tuak onartzea. Horrek guztiak anfibioei eta narrastiei buruzko ikerketa-lanak bakanak izatea eragiten du.

Espezie batzuk bere habitatean bereiztea ez da lan erraza izaten

Hernanin, kasualitateak bultzatuta edo patuak hala nahi izan duelako, badira gutxienez 100 urte herpetologoak bertan ibili izan direla. 1913an, Edouard Britten izeneko gazte britainiar bat Hernanitik pasa zen. Bertan musker berde bat harrapatu zuen, eta, animalia horiekiko zaletasuna zuenez, British Museum of Natural History famatura bidali zuen muskerra, han ikertu zezaten. Han, Europako herpetologiaren aita izan zen George Albert Boulenger ezagunaren eskuetara iritsi zen Hernaniko muskerra. Boulengerrentzat Hernanin harrapaturikoa ez zen edozein musker, eta historian egin den muskerrei buruzko George Albert Boulenger lanik hoberenaren protagonistetako bat bilakatu zuen. Britten gazteak harrapaturiko muskerra Lacerta bilineata (garai batean Lacerta viridis) espeziearen aurreneko eredutzat hartzen du Boulengerrek, eta behin baino gehiagotan aipatzen du Hernaniko herria bere lanean. XX. mendearen amaieran, Gosรก & Bergerandi izan ziren Hernaniko lurretan sartu-irten azkarra egin zutenak. Nafarroako anfibioen eta narrastien atlasa egiten ari zirela, Aranoko eta Hernaniko mugetan ibili ziren lagintzen, eta, hala, Hernaniko herpetofaunari zegozkion lehendabiziko aipuak bildu zituzten.

SARRERA

XXI. mendearen hasieran, 2006an, liburu honen egileok ere datuak biltzen hasi ginen. Pixkanaka, datuak pilatu dira, eta handitu egin da Hernaniko anfibioei eta narrastiei buruzko ezagutza. Hasierako laginketa ez-sistematikoei jarraikortasuna eman diete azken urteetan gauzatu diren laginketa programatuek eta diseinatuek. Bilketa soiletik, ikerketara igaro British Museum of Natural History da Hernaniko anfibioei eta narrastiei buruzko proiektua. Bi pertsonek boluntario moduan hasitako lana hainbat administrazio eta elkarte publikok bultzaturiko proiektu sendo eta berritzaile izatera pasa da. Hortik sortu zen liburu honen oinarria den Ziraba proiektua.

Ziraba proiektua

erritarrak ingurumenera gerturatzeko asmotan, ez dira gutxi egundaino Euskal Herri mailan sorturiko proiektuak. Ziraba proiektua proiektu anitza da, anfibioak eta narrastiak ardatz harturik, hainbat elkartek eta erakundek elkarlanean aurrera eraman dutena. Hauek dira proiektua osatzen duten gai matazaren hari nagusiak:

ELKARLANA Esku artean duzun liburuan azaltzen diren datu gehienak elkarlanari esker lorturikoak dira. Ziraba proiektuan parte hartu duten Aranzadi Zientzia Elkarteak, Dobera Euskara Elkarteak, Txirrita Herri Eskolak, Hernaniko Udalak eta EreĂąotzuko Udalak elkarrekin egin dute lan Ziraba proiektuak iraun duen denbora guztian zehar, hainbat ekintza antolatzeko.

SARRERA

AURREKARIAK

MEHATXU MAILAN DAUDEN ANIMALIAK Proiektuan zehar egin diren ekintza guzÂ tiek izan dituzte ardatz eta helburu anfibioak, munduko ornodun talde mehatxatuena, eta narrastiak, fama txarraren biktima diren animalia taldea. Modu honetan, ia nahigabean, ekintza guztietan parte hartu duten pertsonak sentsibilizatu egin dira animalia talde hauekiko.

Txantxiku arrunta (Alytes obstetricans) Europa mailan babesturiko espeziea da

AUZOLANA eta HERRITARREN ZIENTZIA (Citizen science) Elkarlanarekin batera, auzolana izan da Ziraba proiektuaren motorra, indarra. Auzolanean sortu dira hezeguneak, berreskuratu dira putzu zaharrak, eta egin dira ekintza gehienak. Zepadiko putzuak, egun Epeleko bailaran guztiz naturalizatuak dauden hezeguneak, izan dira Ziraba proiektuaren ardatza. Aurreneko ekintza izan zen, eta eskolako ikasleen eta beren gurasoen artean auzoarentzat egindako guneak egundoko indarra eman zion proiektuari.

INGURUMEN-HEZKUNTZA EreĂąotzuko Txirrita Eskolak hiru hilabeteko proiektua garatu zuen. Anfibioak ardatz harturik, gaitasunetan oinarrituriko hainbat ekintza burutu ziren naturaren zientziei, matematikei, euskarari, komunikazioari, topografiari, toponimiari eta abarri lotuak. Umeek berek mota guztietako ekintzak egin zituzten anfibioak ardatz harturik, eta aukera paregabea izan zuten zientziara eta euren bizilekuko natura-ondarera gerturatzeko.

EreĂąotzuko Txirrita Eskolako umeak Zepadiko putzua ikertzen

SARRERA

INGURUMEN-HEZIKETA Snake friendly iniziatibarekin elkarlanean, EreĂąotzun hitzaldia eman zen narrasti talde honi loturiko hainbat kondaira eta uste oker gezurtatu eta sugeei buruzko beste bertsio bat emateko. Izan dira anfibioak eta narrastiak ezagutzeko ibilbide gidatuak ere, edota, auzolana baliatuz, anfibioei loturiko hezeguneen berreskuratzeari buruz eta talde horren bizi-zikloari buruz hitzaldi txikiak emateko ekimenak.

IKERKETA ZIENTIFIKOA Ziraba proiektua hasi aurretik, martxan zegoen Hernaniko anfibioen eta narrastien ikerketa-lana. Proiektu honek, ordea, beharrezko bultzada eman zion. Honela, azken hamar urteetan, eta batez ere azken hiru urteetan, Hernaniko herpetofaunari buruzko datu-bilketa sistematikoak egin dira, espezieei egokitutako laginketa ezberdinen bidez. Guztira 1.000 lagin inguru lortu dira, eta oso herri gutxik lortu duen ezagutza-maila edukitzea izan da emaitza.

SARRERA

AURREKARIAK

HIZKUNTZA-EKOLOGIA Ziraba proiektuak adineko jendea elkarrizketatu du Hernaniko hainbat baserri tan. Helburua izan da bertako animaliei, landareei eta orokorrean naturari loturiko corpusa biltzea, bai eta horien erabilera eta horiei loturiko ahozko ondare osoa, kondairak, ipuinak zein abesti edo bertso zaharrak ere. Ikerketa honetatik sortu zen «Burbunak eta etsayak» proiektua, Hernaniko natura eta ahozko ondarea biltzen dituena.

“Burbunak eta etsayak” dokumentalaren grabaketa

Haurrak eta helduak Zepadiko putzuak sortzen

DIBULGAZIOA Ziraba proiektuak hasieratik nahi izan ditu bere lanak ezagutarazi eta herritarrei gerturatu. Honela, modu eta mota ezberdinetako iturriak erabili izan dira hori egiteko. Ziraba proiektuko facebook-a sortu zen, herritarren eta Zirabako arduradunen arteko erlazioa hobetzeko. Era berean, Urumeako Kronikak hilabeterohilabetero atera zuen herriko anfibio edo narrasti bati buruzko fitxa dibulgatiboa. Kongresuetan ere parte hartu izan da, Europako Herpetologia Kongresuan esaterako, edota baita Euskal Herri mailako natura eta hezkuntzari loturiko hainbat kongresutan ere. Bukatzeko, irratian zein egunkarietan ere dibulgatu eta zabaldu da, proiektuaren berri emateko.

SARRERA

INGURUNEAREN KUDEAKETA Herritarrekin eta eskolako umeekin auzolana eginez, Ziraba proiektuak proiek tuaren ardatza izan diren Zepadiko pu tzuak sortu zituen lehendabiziko ekintza moduan. Zepadiko putzuez gain, Pu tzuxarko iturria ere berreskuratu da, eta beste proiektu bat sortu da: Urumeako eta Aiako Harriko KBEak mikrohezeguneen bidez lotuko dituen «Mikrohezeguneen sarea» izeneko proiektua. Horrela, tamaina txikiko hainbat putzu sortu dira anfibioentzat eta, orokorrean, inguruan ur-sistema geldoko guneak behar dituzten fauna eta florako parte diren espezieentzat; ondorioz, ingurunean asko emendatu da urari loturiko habitat honen azalera.

Eskuan duzun liburuan azaltzen diren anfibioak eta narrastiak Hernanin eta Hernaniko mugetatik gertu aurkiturikoak dira.

Ikerketa eremua Nolako udalerria halako anfibioak eta narrastiak

ipuzkoako ipar-ekialdean kokaturik, Hernanik 42 kmÂ˛ inguruko azalera du, eta muga egiten du Gipuzkoako Donostia, Astigarraga, Lasarte-Oria, Urnieta, Elduain eta Errenteriarekin, bai eta Nafarroako Arano herriarekin ere.

SARRERA

Urumea ibaia da udalerriko ardatz hidrologiko nagusia, herria iparretik hegora zeharkatzen duena. Urumearen lerroa jarraituz, Hernanin hiru paisaia ezberdin nagusiÂ tzen dira. Batetik, Aranotik Epelera arteko bailara malkar eta basotsuak daude. Bestetik, Epele eta Hernani artean, bai eta Santa Barbara mendiaren inguruan dauden baserriguneetako landa-lurrak aipatu behar dira. Hirugarrenik, Hernani urbanoa legoke, Urumea ibaiaren erriberetako industrialdeek eta Hernaniko herriguneak berak eta inguruko auzoek osatzen dutena.

Urumea ibaira urak isurtzen dituzten errekastorik garrantzitsuenak Sagarretako erreka, Kartola erreka, Usoko erreka, Epele erreka eta Portuko erreka dira. Inguruko gailurrik esanguratsuenak, berriz, Azketa, Zaburu, Merkue, Oindi, Urdaburu, Igoin eta Santa Barbara dira. Hernanin ez egon arren, bere gertutasunagatik nabarmenÂtzekoa da Adarra mendia.

Hernaniko hirigunea, atzealdean Santa Barbara mendia ikusten delarik

SARRERA

Kartola erreka, EreĂąotzu auzoan

SARRERA

IKERKETA EREMUA

Oindi mendia eta atzealdean, Adarra mendiaren gaina

Klima atlantiko ozeanikoa da. Prezipitazioak ugariak dira, eta urte osoan zehar banaturik daude. Tenperatura nahiko konstantea izan ohi da, negu fresko eta uda epelekin, muturreko tenperaturarik gabe. Landaredi motaren baldintzatzaile nagusietakoa klima izaten da, eta Hernanin daukagun klimak eragiten du baso hosto-erorkorrak izatea landaredi potentzial nagusia. Giza jarduerarik ez balego, berez egongo litzaÂ tekeen landaretzari landaredi potentziala esaten zaio. Hernaniko kasuan, harizti, pagadi eta ibai ertzeko basoak izango lirateke. Hala ere, gaur egungo Hernaniko paisaia pinu-landaketek, labore-lurrek, zelaiek, industrialdeek edota herriguneek osatzen dute gehienbat. Hernanin bi eremu babestu ditugu. Batetik, Aiako Harria Parke Naturala dugu, era berean, Kontserbazio Bereziko Eremua (KBE) ere badena. Bestetik, Urumea ibaia ere KBE dugu. KBE hauek Europako Natura 2000 Sarean dauden gune babestuak dira. Klimak, paisaiak eta giza jarduerek eragin zuzena dute Hernanin aurkituko ditugun anfibio eta narrasti espezieengan; gainera, espezie ezberdinak aurkituko ditugu udalerriko gune bakoitzean.

Non aurkituko ditugu anfibioak eta narrastiak?

kerketa egiterako garaian, Hernaniko udalerri osoan zehar egin dira laginketak edo bilaketak. Espezie batzuk bilatzeko garaian, habitat edo bizileku zehatzak aztertu dira. Hauek dira Hernanin aurki ditzakegun anfibioentzako eta narrastientzako bizileku arruntenak:

BASOA

BELARDIA

IBAIAK ETA ERREKAK

HEZEGUNEA

HARKAIZTIA

- Belardiak. Belarrez osaturiko guneak dira. Gehienetan kudeaketa baten emaitza izan ohi dira: ganadua dagoelako bertan, edo moztu egiten delakoâ&#x20AC;Ś Landaguneetan, nekazaritza-guneetan aurkitzen dira maiz eta paisaiari aniztasuna ematen diete. Nekazaritza guneen beherakadak eragina izan du azken urteetan izan den belardien estalduraren murrizketan. - Ibaiak eta errekak. Hernaniko ibai eta erreken ezaugarri nagusia da arbola hosto erorkorrez estaliak egon ohi direla. Beraz, orokorrean, erreka itzaltsuak dira. Urak garbiak eta freskoak izan ohi dira, eta abiadura azkarrean jaisten dira duten malda handiaren eraginez. - Hezeguneak. Ur gezaz osaturiko putzu, putzu-zulo, urmael, aintzira, lintzura edo laku txikiak dira. Ur honek ibaietan edota euri-uretan izan dezake jatorria. Hezeguneek sahatsa, haltza eta lezkadi eta belardi-ihidi formazioak ager ditzakete ertzetan. Anfibio espezie askoren bizi-zikloa osatzeko beharrezko inguruneak dira hezeguneak, eta hegazti eta ugaztun askorentzat ura modu errazean eskuratzeko tokiak ere bai. - Harkaiztiak. Harkaizti edo harri-azaleratzeetan baldintza bereziak izaten dira: argitasun handia eta, beraz, tenperatura altua eta hezetasun txikia, lur geruza gutxi edo batere ezâ&#x20AC;Ś Harri pilaketa edo pareta hauetan tamaina ezberdineko harriak aurki daitezke. - Eremu urbanoak. Parke, harresi, pasealeku, eraikin eta antzeko guneak dira eremu urbanoak. Gizakiak eraldaturiko eta gizakiaren eragin eta presentzia handiko gune hauetan ere badira anfibioak eta narrastiak.

SARRERA

URBANOA

- Hosto-erorkorren basoak. Baso hauek eskualde eurosiberiarrean daude. Zuhaitz gehienek hostoak galtzen dituzte udazkenean, eta berriro ere hostoz janzten dira udaberrian.

Landarediaz inguraturiko harkaiztia Oindi mendian

Gune hauen barruan, arreta berezia jarri da ekosistema ezberdinak banatzen dituzten ertzetan (ekotonoak); sastrakadi, harrizko pareta eta antzeko habitat txikiak (mikrohabitat ere esaten zaienak) oso egokiak baitira narrastientzat.

SARRERA

IKERKETA EREMUA

Ikerketak aurrera egin ahala, hobeto ezagutu dira espezie batzuen habitat beharrak, eta laginketak egokitu egin dira etekinik handiena ateratzeko. Azkenik, hain arruntak ez diren eta lagintzeko zailak diren espezie batzuen kasuan, garai eta leku zehatz batzuetan egin da lan, emaitza hobeak lortzeko asmoarekin.

Noiz bilatu ditugu?

amar urteko ikerketa luzearen urterik emankorrenak azkeneko hirurak izan dira (2014-2016). Laginketak urte sasoi desberdinetan egin dira. Espezie bakoitzaren biologia eta ohiturak kontuan hartuta, populazioaren egoera ahalik eta zehatzen ezagutzeko helburuarekin. Dena den, udaberria izaten da anfibioak eta narrastiak laginÂ tzeko garairik egokiena, espezie gehienak orduan ugaltzen baitira, eta orduan baitute aktibitaterik handiena. Bilaketa gehienak egunean zehar egin diren arren, gauez ere egin dira irteerak gune jakinetara. Batez ere, hezeguneetara. Izan ere, espezie batzuk gautarrak dira, eta udaberrian, ugal-garaian, anfibio espezie asko biltzen dira kantuan, esaterako, putzu inguruetan.

Nola jaso dira datuak?

ehenik eta behin, aipu historikoak biltzeari ekin zitzaion artikulu, liburu eta datu-baseetan kontsultak eginez, Hernaniko anfibioei eta narrastiei buruz. Azken hamarkadan, ikerketarako datuak pilatu egin dira mendiko lanaren bidez eta herritarrek bidalitako argazkien bidez. Laginketak egiterako orduan, non eta noiz egin garrantzitsua den moduan, nola egiten den ondo jakitea ere ezinbestekoa da. Datuak ondo biltzea baita ikerketa on baten oinarria. Anfibioak bilatzerako orduan, hezeguneak salabardoekin lagindu dira. Gainera, bilaketa zuzenak eta kantu bidezko identifikazioa ere erabili dira. Izan ere, anfibio espeziearen arabera, kantua ere ezberdina baita. Ibai eta erreketan, aldiz, hauen ertzetik doazen ibilbideak egin dira.

Putzua lagintzeko prozesua

Narrastien kasuan, behaketa zuzena erabili da lagintzeko metodo bezala. Ibilbide linealak egin dira, errepide, pista edo bidezidorrak erabiliz. Ibilbide argirik gabeko eremuetan, mendi-bideak, harri-azaleratzeak, paretak eta landaretza argiÂ uneÂak baliatu dira lagintzerako garaian.

Hiru horma sugandila (Podarcis muralis), harri baten azpian ezkutaturik

SARRERA

Laginketa guztietan, harriak eta enborrak mugitu eta altxatu dira. Izan ere, askotan, anfibioek eta narrastiek horrelako guneak erabiltzen dituzte, bai ezkutaÂ tzeko bai babesteko, zein kasu batzuetan harriak edo egurrak ematen dien berotasuna eta, era berean, hezetasunpuntua edukitzeko ere. Errepideetan zapalduta agertutako aleek ere informazio baliotsua ematen dute, eta horiek ere datu moduan jaso dira.

Herritarren parte hartzea

nformazio gehigarri asko herritarren laguntzarekin lortu da. 50 inguru herritarrek bidali dituzte mendian aurkitutako anfibioen edo narrastien argazkiak, edo ikusitako animaliaren deskribapena egin dute. Kasu horietan, kontu handia eduki da eta ikerlariok egin dugu galbahe-lana fidagarritasun handiko zitak bakarrik onartzeko, ikerketaren zorroztasuna mantentzeko helburuarekin betiere.

Datuak bildu ostean, ondo jaso!

atuak GPS bidez geoerreferentziatu dira, eta datu-basea eratu da. Datu-bilketa egiterako garaian, lagindutako indibiduoen argazkiak atera dira ahal izan denean. Gainera, habitat ezberdinen argazkiak ere atera dira, Hernaniko anfibioen eta narrastien bizilekuen ezaugarriak ahalik eta eguneratuen edukitzeko.

Putzuxarreko putzuak

Zein dira hernanin eta inguruetan aurki daitezkeen anfibioak eta narrastiak? Emaitzak

rte hauetan egindako lanak eman du fruitua, eta dagoeneko baditugu gure herriko herpetoak hobeto ezagutzen lagunduko diguten emaitzak. Burututako lanetan, bertako 18 espezie aurkitu dira: 11 narrasti eta 7 anfibio. Euskal Herrian aurki daitezkeen herpeto espezieen % 38 (herena baino gehiago) baino gehiago, beraz, Hernanin eta inguruetan aurki dezakegu. Horiez gain, bi espezie kanpotar ere agertu dira, Floridako dortoka (Trachemys scripta) eta dragoitxo arrunta (Tarentola mauritanica). Egindako lanean aurkituriko espezieak bat datoz klima atlantikoko eremuan egon daitezkeen espezieekin. Hala ere, litekeena da oraindik ere aurkitu ez den espezieren bat etorkizunean aurkitzea.

Jarraian, laginketetan aurkituriko espezieen (bertako espezieen) zerrenda erakusten da: 44

ANFIBIOAK

NARRASTIAK

Salamandridae

Anguidae

Colubridae

familia

Salamandra salamandra arrabio arrunta

Anguis fragilis zirauna

Coronella austriaca iparraldeko suge leuna

Triturus marmoratus uhandre marmolairea

Lacertidae

Coronella girondica hegoaldeko suge leuna

familia Lissotriton helveticus uhandre palmatua

Alytidae

Lacerta bilineata musker berdea

familia

Zootoca vivipara sugandila bizierrulea

Alytes obstetricans txantxiku arrunta

Podarcis liolepis sugandila arrea

Bufonidae

Podarcis muralis horma-sugandila

Zamenis longissimus Eskulapioren sugea Natrix maura suge biperakara Natrix astreptophora suge gorbataduna

Viperidae familia

familia Bufo spinosus apo arrunta

Vipera seoanei sugegorri kantauriarra

Ranidae familia Rana temporaria baso-igel gorria Pelophylax perezi ur-igel arrunta

Anfibioen eta narrastien fitxak: Nola erabili? Esku artean duzun liburuxkan azaltzen diren fitxetan, honako atal hauek aurkituko dituzu:

Espeziearen izen zientifikoa

1 Lacerta bilineata

Izena euskara batuan

QRa

Toxikotasuna

Nolakoa da?

Non bizi da?

muskarra

EUSKARA BATUAN:

musker berdea

Ez kaltegarria

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Luzera

HERNANIN:

NARRASTIAK

Espeziea izendatzeko Hernanin erabiltzen den izena:

Daudin, 1802

Nolakoa da ? Tamaina ertaineko muskerra da. Kolore nagusia berdea badu ere, diseinu eta kolorazio aldakorra izan ohi ditu, orbanik gabeko sabelalde horiarekin. Burutik hasi eta isatsera bitarte, bizkar aldean puntu beltz ugari dauzka; emearen kasuan orbanak izatera iristen dira. Ugaltze-garaian, lepo-eztarri aldeak kolore urdin deigarria hartzen du, arren kasuan askoz ere nabariagoa. Eme batzuek, helduak direnean, bi edo lau lerro zuri izaten dituzte gorputzaren bi aldetara (izen zientifikoa hortik datorkio: bilineata). Non bizi da ? Iberiar penintsularen iparraldean, Frantzian eta Italian ageri da gehienbat, nahiz eta inguruko herrialdeetan ere badagoen. Belardi eta basoen arteko eremuak, baserri inguruetako paisaiak, sastrakadi heze, txilardi, zein otadiak ditu gustuko. Mendi-bideen ertzetan zein labar eguzkitsuetan, errekasto

LUZERA

<13 cm (isatsik gabe)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Duela 100 urte, Boulenger zientzialari ezagunak narrastiei buruzko mundu mailako lanik sakonena egin zuen. Lan horretarako, Hernanin harturiko musker bat erabili zuen. Egun, Hernaniko musker hori Londreseko Natural History Museum-ean dago.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Hernanin

inguruetan, edota erortzeko zorian dauden eraikuntza edota harri-pilaketetan ere bizi da. Kantauri isurialdean, zona hezeetarako joera du espezieak. Babeslekuak eraiki ditzake lurrean, edota karraskarienak erabili.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Animalia izua izanagatik eta alde egiteko joera duen arren, beldurra diote askok, nahiz eta ez duen pozoirik eta ez duen kalterik egiten. Hainbat istorio daude zabalduta herritarren artean: belarritik sartzen dela, muskerraren koska sugearena baino arriskutsuagoa dela, etab. Bere kolorazioa dela eta, ez da batere erraza begiztatzea. Oso izua da, eta ez da hain arraroa ihes egitean eta belar edo sasi artera sartzen denean entzutea, nahikoa zarata egiten baitu. Landa-eremuetan dentsitate altuetara irits daitezke, eta onuragarriak dira baratze inguruetan, era guztietako zomorro eta intsektuak jaten baititu muskerrak. Paisaiaren homogeneizazioak, landaketek eta abarrek kalte egiten diote musker berdeari.

NARRASTIAK

Hernanin Musker berdea ugaria da Hernanin, eta udalerri osoan aurki daiteke. Hernani inguruko belardi eta baso ertz gehienetan topa daiteke, betiere eguzkitan egoteko lekuak dauden guneetan. Hernaniko hirigunetik oso gertu topatu izan da, eta baserri inguruetan ugaria izan daiteke. Horregatik, baserriguneetan oso ezaguna da musker berdea.

HABITATA BELARDIA

Muskarrak koska heltzen badik eztik soltatzen, eta zazpi herritako kanpaiak jo behar dizkitek hura libratzeko.

Hernani eta inguruetako mapa

BASOA

15 Habitata

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

16 Bizimodua

EAEn: Ez dago zerrendan

17 Kontserbazioegoera

HERNANIARREI ENTZUNA:

â&#x20AC;&#x153;

Ezkerrean, musker berde emea. Eskuinean, arra

Zer jaten du?

13 8 Bazenekien... Hernaniarrei entzuna

Gizakiarekin harremana eta arriskuak

Ezkerreko orrialdean:

Espeziearen izen zientifikoa: Zientzia-mailan erabiltzen den izena da. Latinez dago idatzia, eta mundu osoko zientzialariek erabiltzen dutena da. Letra etzanez idatzi ohi da, eta bi izenez egoten da osatua. Aurrenekoak animalia zein generotakoa den adierazten du, eta bigarrenak zein espezietakoa den. Ondoan parentesi artean azaltzen den abizena aurreneko aldiz espeziea deskribatu zuen autorearena da, eta zenbakiak zein urtetan deskribatu zuen adierazten du.

jarriaz, espezieari dagozkion bideoirudiak ikusteko aukera izango da.

Nolakoa da?:

Luzera:

Non bizi da?:

Espeziea izendatzeko Hernanin erabiltzen den izena: Ziraba proiektuaren barruan, Hernaniko baserrietan adineko jendeari egindako elkarrizketetatik ateratako izenak dira. Bertako euskaran espeziea izendatzeko erabiltzen diren izenak dira.

Izena euskara batuan:

QRa:

Euskara batuan espezieak duen izena.

QR kodeak irakurtzeko, aplikazioÂ arekin, mugikorra edo antzeko gailuren bat karratuaren gainean

8 9

Espeziearen ezaugarri nagusiak azaltzen dira bertan.

Animaliaren tamaina adierazten du. Sugeen eta ziraunaren kasuan, luzera osoa, muturretik isats puntarainokoa, hartu da kontuan. Gainontzeko narrastien kasuan, kloakarainoko luzera jarri da. Anfibio guztien kasuan, sugeekin eta ziraunarekin egin bezala, luzera osoa.

Banaketa orokorra eta bizilekuari edo habitatari buruzko aipamenak agertzen dira.

Bazenekienâ&#x20AC;Ś: Animaliaren ezaugarri bereziren bat nabarmentzen da.

Zer jaten du?: Atal honetan, anfibioek heldu fasean soilik duten elikadura adierazten da. Isatsik gabeko anfibioen

kasuan, anuroetan, larbek detritusa jaten dute, eta anfibio isatsdunen kasuan, elikadura anitzagoa izan dezakete. Arrabio arruntaren kasuan, esaterako, kanibalismoa ere ager daiteke amaren sabelean daudenean. Animaliaren elikadurari buruzko zehaztasunak ikono hauen bidez adierazten dira:

HEGAZTIAK

ARRAINAK

NARRASTIAK

ANFIBIOAK

txikia eta motela izaki, bere pozoia erabiltzen du harrapakinak ehizatu eta harrapakariengandik babesteko. Mehatxatuta senti tze an, beti ihes egiten saiatzen da lehenengo, eta, bestela, txistu egiten du ohartarazteko. Hozka egitea azken aukera izaten da beti. Normalean, hantura besterik ez da agertzen hozkadaren inguruan, eta ez da arriskurik izaten gertueneko ospitalera joanda. Bes telako erremedioak erabiltzea (torniketea, pozoia ahoarekin xurgatu, etab.) ez da komeni, askotan egoera okertu besterik ez baitute egiten. Sugegorri bat ikustean, lasai eta bakean utzi behar da. Ez saiatu sugegorri bat eskuetan hartzen edo zirikatzen, inoiz.

UGAZTUNAK

ORNOGABE TXIKIAK

10 Toxikotasuna:

Anfibioen eta narrastien artean, hiru mailatan banatu dira espezieak. POZOIDUNAK: Pozoia duten espe zieak dira. Gure inguruan, sugegorri kantauriarra da adibide bakarra. Suge

NARRITAGARRIAK: Tox i ko t a s u n - m a i l a oso baxuko espezieak dira. Azaleko guruinetatik jariatutako substantziek eragindako toxikotasuna izaten da, harrapakariengandik babesteko balio diena. Gainera, onddoek eta bakterioek eragindako gaixotasunetatik babesteko ere balio du. Azaleko jariakin horiek apur bat toxikoak izan daitezke gizakiaren tzat. Ahoarekin edo begiekin kontaktuan egonez gero, narritadura apur bat besterik ez lukete eragingo. Beraz, anfibioak esku artean eduki ondoren, ez eraman eskuak aurpegira. Azalean garatxoak sor tzen dituztela edota tu egiten 49

Sugegorri kantauriarra (Vipera seoanei) da pozoia duen bakarra gure inguruan

dutela, ordea, zabalduta dauden sineskera faltsuak besterik ez dira. Anfibioak eskuetan hartzeko garaian, komeni da eskuak bustita edukitzea, horrela ez baitugu animaliaren azala kaltetuko. Gainera, anfibioak manipulatu ondoren, eskuak ondo garbitu behar dira.

Gomazko eskularruak erabiltzea ere oso gomendagarria da, bai gure hobe beharrez eta baita anfibioarentzat ere. EZ KALTEGARRIA: Ez dutenak ez pozoirik ez toxiko narritagarririk ere.

Suge gorbatadunak (Natrix astreptophora) ez du inolako pozoirik

Eskuineko orrialdean:

Hernanin: Hernanin duen zabalpenari buruzko aipamenak azaltzen dira. Bai eta erabiltzen duen habitata ere.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak: Espezieari buruzko sinesmenak, mitoak edota uste okerrak aipatzen dira. Bai eta animaliaren kontserbaziorako arriskuak ere, gehienetan gizakiak berak eragindakoak. Era berean, gizakiarentzat sor ditzakeen onurak ere aipatzen dira.

Hernaniarrei entzuna: Ziraba proiektuaren barruan egindako elkarrizketetan bildutako esaldiak dira. Hernaniarrek espezieari buruz aipaturiko bitxikeriak. Askotan errealitatearekin bat datozen arren, beste batzuetan usteetan oinarritzen diren aipamenak baino ez dira.

Hernani eta inguruetako mapa: Hernanin eta inguruetan animalia non aurkitu den adierazten da puntu zurien bidez. Puntu bakoitzak UTM 1X1 kilometroko laukia estaltzen du.

Gorri-granatez azaltzen dira Hernaniko erdigunea eta Ereñotzu auzoko erdigunea. Urdinez, Urumea ibaia eta errekak.

Hernani Epele Ereñotzu

Hernaniko mapa orokorra

Habitata: Espeziearen bizilekua adierazten da ikono bidez. Habitat horien azalpena «ikerketa-eremua» izeneko atalean aurkituko duzu. Hauek dira erabiltzen diren ikonoak: 51

BASOA

HEZEGUNEA

BELARDIA

IBAIAK ETA ERREKAK

HARKAIZTIA

URBANOA

Bizimodua: Espeziearen urtean zeharreko aktibitatea ikus daiteke. Urdinez, loaldia edo hibernazioa agertzen da. Berdez, urtean zehar aktibo dagoen garaia. Puntu gorriekin, aktibitate horren barruan ugalketa gertatzen den garaia.

edo kulturalagatik, bai euren berezitasunagatik.

Kontserbazio-egoera: EAE: Espezie Mehatxatuen Euskal Autonomia Erkidegoko Katalogoan animalia zein kategoriatan dagoen adierazten da. 1994ko Natura Babesteko Legearen ondorioz sortu zen, eta hauek dira bertan biltzen diren mailak:

Kaltebera. Etorkizun hurbilean, eurengan edo euren habitatetan eragiten duten kontrako faktoreak zuzendu ezean, galzorian izeneko kategoriara pasatzeko arriskua duten taxonek osaturiko kategoria.

Interes berezikoa. Kategoria honetako taxonek, beste kategorietan sartzen ez diren arren, arreta berezia behar dute, bai euren balio zientifiko, ekologiko 52

Bakana. Kategoria honetan bil tzen dira populazio txikiko espezie edo azpiespezieak. Eremu geografiko txikietan edo zabaletan bizi dira, baina sakabanaturik; gaur egun, ez daude galzorian, eta ez dira kalteberak.

Galzorian. Egungo egoera eragi ten duten faktoreek indarrean ja rrai tuz gero, bizirauteko aukera be netan txikia duten espezieak, azpiespezieak, eta fauna edo flora populazioak bil tzen dituen kategoria.

Hernanin azaltzen diren espezie gehienak nahiko arruntak dira EAEn, betiere orain arte egin diren ikerketetan oinarrituz. Espezie hauetariko batzuk, ordea, babestuta daude Europa mailan edo mundu mailan. EUROPA: Habitat Zuzentaraua (Europako Habitat Naturalen eta Basafauna eta Basafloraren Kontserbaziorako 92/43/CEE zuzentaraua) Europako habitatak eta horietan bizi diren espezieak kontserbatzea helburu duen zuzentaraua da, zeinetan Europa mailako NATURA2000 Sarea oinarritzen baita. Hainbat eranskinetan kontserbatu beharreko habitat motak eta espezieak zerrendatzen dira, eta horien inguruan hartu beharreko neurriak azaltzen. I. ERANSKINA: interes komunitarioko habitat motak, zeinak kontserbatzeko beharrezkoa baita Kontserbazio Bereziko Eremuak (KBE) izendatzea.

datu eta Kontserbazio Bereziko Eremu (KBE) bihur daitezkeen eremuak hautatzeko irizpideak. IV. ERANSKINA: babes zorrotza behar duten interes komunitarioko espezieak (baita Natura2000 Saretik kanpo daudenak ere) biltzen ditu. V. ERANSKINA: naturan harrapa tzeko eta ustiatzeko kudeaketaneurriak behar dituzten interes komunitarioko espezieak biltzen ditu. VI. ERANSKINA: galarazita dauden harrapaketa eta hilketa, garraio-metodo eta baliabideak biltzen ditu..

Ondoriozta daitekeen moduan, nahiz eta EAE mailan espezie batzuk nahiko arruntak diren, ezinbesteko lana da gure inguruko populazioen kontserbazioa ziurtatzea, espezieek egoera ezberdina baitute Europa mailan.

II. ERANSKINA: interes komunitarioko animalia eta landare espezieak, zeinak kontserbatzeko beharrezkoa baita Kontserbazio Bereziko Eremuak (KBE) izenda tzea. III. ERANSKINA: Garrantzi Komunitarioko Eremuak (GKE) izen53

Anfibioak

Salamandra salamandra HERNANIN:

arrobiyua / arrobiyua mendikua / mendi-arrobiya

EUSKARA BATUAN:

arrabio arrunta

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Linnaeus, 1758

Nolakoa da ? Anfibio handi eta sendoa da arrabioa. Isatsa zilindrikoa du, eta ez oso luzea gorputzarekin alderatuta. Burua nahiko zapala du, eta ia luze bezain zabala, mutur borobilduarekin. Begiak handiak dira, eta nabarmenki kanpora ateratzen zaizkio. Begien atzealdean protuberantzia batzuk ditu, guruin parotideoak deritzenak. Bertatik likido zuri toxiko bat isurtzen du, zapore oso txarra duena eta begiak erresumindu ditzakeena. Hankak motzak eta lodiak dira, eta atzamarrak zapalak. Kolorazio berezikoa da arrabioa, kontraste handiko horia eta beltza tartekatuz. Kolorazio hori aldakorra da zonalde geografikoaren arabera; Hernanin, marra hori nabarmenak ditu.

LUZERA

<20 cm (isatsa barne)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Kolore biziak ditu, harrapakariak bere toxikotasunaz ohartarazteko.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Non bizi da ? Banaketa eurosiberiarra duen anfibio hau arrunta da Euskal Herrian. Leku hezeetan bizi da, eta nahiko ugaria izan daiteke prezipitazio handiko zonaldeetan. Arrabioak baso hosto-erorkorrak ditu gustuko; pagadi, harizti eta baso misto hezeak batez ere. Uretatik

nahiko gertu egoten da normalean, eta inoiz ez leku lehorretan. Animalia gautarra da, eta egunez orbel, goroldio, harri edo zuhaitz-enbor ustelduen azpian ezkuta tzen da hezetasun bila. Egun euritsu eta epeletan, egunez ere ikus daiteke. Hernanin Oso nabarmena da espezie honen ezagutzaren eta banaketaren arteko erlazio zuzena. Ereñotzu inguruan oso ezaguna den arren, zeharo ezezaguna eta arrotza da Osinaga eta Santa Barbara auzoetako baserri askotan. Burututako laginketek bat egiten dute emaitza horiekin. Ezezaguna den guneetan ez da aurkitu, eta ezaguna den guneetan bai. Nabarmen tzekoa da, baita ere, animalia arriskutsu fama duela, eta belaunaldiz belaunaldi igaro da hori kondaira ezberdinei esker.

BASOA

IBAIA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Nahiz eta animalia arriskutsu fama izan leku askotan, ez dirudi horrek zuzenean eragiten dionik, sugeen kasuan izan litekeen bezala. Basoko espeziea izanik, habitat-galera mehatxu garrantzitsua da, gero eta urriagoak baitira ondo kontserbatutako baso hosto-erorkorrak gure inguruetan. Gainera, zuhaitz-landaketek ere eragin zuzena dutela ondorioztatu da, okerragoa baita pinudi- eta eukalipto-landaketetan bizi diren populazioen egoera. Zonalde eta egun konkretuetan, autoek zapalduta ere asko hil daitezke.

HABITATA

HERNANIARREI ENTZUNA: Hosto asko dun basuan izaten da, pinudin ere bai. Euria danian. Esteixarko atakan, zezen batek jan zun.

“

Arrabioak kolore biziak ditu

Triturus marmoratus HERNANIN:

izenik gabea

Latreille, 1800

EUSKARA BATUAN:

uhandre marmolairea

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Nolakoa da ? Hernaniko eta Euskal Herriko uhandrerik handiena da. Oso anfibio deigarria da, orban beltzez apaindua dagoen kolore berde biziko azala duena. Emeak bizkarraldean lerro laranja deigarri bat ageri du. Ugaltze-garaian zehar, arrak gandor handi bat garatu ohi du bizkarraldean eta buztanean zehar. Sabelaldea, aldiz, arre iluna da, orban txuri txikiekin. Emeak arrak baino handiagoak eta lodiagoak izaten dira.

LUZERA

<16 cm (isatsa barne)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Mehatxatua sentitzen denean, likido zuri toxiko bat askatzen du azaletik, arrabioak bezala.

ZER JATEN DU? Non bizi da ? Europa hego-mendebaldean bizi da. Ia Frantzia osoan eta ORNOGABE TXIKIAK Iberiar penintsularen iparraldean dago; Euskal Herrian ere oso hedatua agertzen da, nahiz eta, leku-banaketa zabal horren barruan, Euskal Herriko leku guztietan ez den ageri. Ugaltzeko, ur-masa geldoak behar ditu: putzu, laku, urmael edo baita aska edo beste egitura artifizial batzuk ere. Ur-masa horiek sakon samarrak behar dute izan, uretako landarediarekin; izan ere, arrautza bakoitza landare horien hostoren batean itsasten

du babesteko. Ugaltze-garaitik kanpo, putzu inguruko baso edo larreetan ibil tzen da, betiere leku hezeetan. Harri eta enbor azpietan babesten dira sarri, ale bat baino gehiago batera askotan. Hernanin Oriamendi inguruan aurkitu da, bi lekutan behintzat. Bata Hernaniko mugen barruan ikusi zen (orain autobiaren ondorioz galdu den putzu batean), eta bestea Donostiako lurretan, Hernaniko mugatik oso gertu dagoen putzu batean. Ziurrenik Hernanin aurkitu diren anfibioetatik eta narrastietatik urriena da. Herritar oso gutxik ezagutzen du, eta animalia arrotza eta exotikoa dela irudi tzen zaio askori. Gutxi aurkitu den arren, ez da bazter tzen leku gehiagotan egotea ere.

HEZEGUNEA BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Kolorazioagatik espezie erakargarria den arren, ez da oso ezaguna. Putzuak desagertzeak edo putzuen inguruak urbanizatzeak kalte handia egiten dio espezie honi. Hernanin bertan, uhandre marmolairea ugaltzen zen putzu bat desagerrarazi zuen autobia berriak, eta, era berean, inguruko putzuetara gerturatu nahi duten aleentzat zeharkatu ezineko oztopoa da bide hori. Ur-emari handiko ugaltokietan espezie inbaditzaileak izan ohi ditu mehatxu nagusia, gehienbat arrain, dortoka eta karramarroak.

HABITATA

HERNANIARREI ENTZUNA: Ikusi nun orain dala 7 bat urte. Enbor azpian eta uretan ere bai, putzu batean, hor, oain autobian azpin geldittu dan putzu batian» (Oriamendi).

“

Eme askok marra laranja izaten dute bizkarraldean

Lissotriton helveticus HERNANIN:

arrobiyua / arrobiyua urekua / lauhankakua

EUSKARA BATUAN:

uhandre palmatua

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Razoumowsky, 1789

Nolakoa da ? Uhandre hau Euskal Herrian aurki daitezkeen anfibio isatsdunetan txikiena eta arruntena da. Azal fina du, kolore arrekoa. Sabelalde argia du, kolore laranja deigarrikoa izan daitekeena. Beste ezaugarri adierazgarri bat da begietatik pasatzen zaion marroi koloreko mozorro edo «antifaza». Araldian, arrak mintz ilun bat garatzen du atzeko hanketako hatzen artean (palmaturak), eta isatsaren amaieran hari itxurako filamentu beltz bat ere sortzen zaio. Emea arra baino lodixeagoa eta borobilduagoa izaten da, eta ez du hatzen artean mintzik garatzen.

LUZERA

<8,5 cm (isatsa barne)

BAZENEKIEN… Arrak emea era karri eta gorteiatu egiten du, uretan gauzatzen duen eztei-dantza deigarriaren bidez.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Non bizi da ? Uhandre palmatua Europa mendebaldeko espeziea da. Iberiar penintsula iparraldean eta ipar-mendebaldean azaltzen da, eta nahiko arrunta da Euskal Herrian. Gehienbat bertako basoetako (harizti, pagadi zein haltzadi) pu tzuetan topatzen da, baina zuhaitz-landaketetan ere egon ohi da. Ugaltzera uretara gerturatzen da, eta hezegune mota oso desberdinetan topa daiteke; laku eta aintzira, putzu, aska, ubide, errekastoetako ur geldo, zohikaztegi edota mendi-pistetako

putzu-zuloetan. Emeak tolestutako hostoetan jartzen ditu arrautzak banan-banan, eta larbek 2-4 hilabete behar izaten dituzte metamorfosia burutzeko. Hernanin Uhandre palmatua oso espezie arrunta da Hernanin, eta ziur esan daiteke udalerri osoan aurki daitekeela. Hernaniko hirigunea zabaltzeak bere habitata sun tsitzea ekarri du, eta gero eta zailagoa da gune urbanoetatik gertu aurkitzea. Santa Barbara inguruan, errekastoetako gune putzutuetan eta asketan aurkitu da batez ere. Ereñotzu inguruko lurretan, ordea, basoetako pisten alboetan egiten diren putzuetan eta hezegune edo ur-pilaketa handiagoetan ikusi dira batez ere.

HABITATA HEZEGUNEA BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Putzu txikienen arazo nagusia kutsadura da. Baina, horrez gain, motordun ibilgailuek mendi-bideetan zehar egiten dituzten ibilbideetan banako helduak zanpa ditzakete. Ur-emari handiko ugaltokietan izaten duen mehatxu nagusia espezie inbaditzaileak izan ohi dira, gehienbat arrain eta karramarroak. Azken ikerketek frogatu dute zuhaitz-landaketek uhandre palmatuaren populazioak ahultzen dituztela. Pinu eta eukalipto-landaketetan dauden aleek bertako basoetakoek baino osasun-egoera okerragoa erakusten dutela ikusi ahal izan da.

HERNANIARREI ENTZUNA: Iturri bat bazan gure baserriya eta ondokuan artian. Tarteka atxurra hartu eta garbitzera juten giñan. Ordun pila bat azaltzen zan arrobiyua.

“

Uhandre palmatua fase lurtarrean

Alytes obstetricans HERNANIN:

zapo ttikiya

Laurenti, 1768

EUSKARA BATUAN:

txantxiku arrunta

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Nolakoa da ? Tamaina txikiko apoa da txantxikua. Burua zabala, muturra motza eta gorputza borobildua ditu, gorputz-adar motz eta sendoekin. Begi handiak ditu, eta begi-ninia bertikala eta iluna. Azalaren kolorea aldakorra da, eta grisa, arrea edo oliba kolorekoa izan daiteke. Bizkarraldea pikortsua du, eta laranja koloreko pikorrak ditu albo banatan lerroak osatuz. Arrak emeak baino handixeagoak izan ohi dira, eta kantu oso bereizgarria dute ugaltze-garaian.

LUZERA

<5 cm

BAZENEKIEN… Arrak dira arrautzak atzeko hanken artean garraiatzen dituztenak. Zapa burua jaiotzear dagoenean, arrau tzak putzuetan uzten dituzte.

Non bizi da ? ZER JATEN DU? Europa mendebaldean eta Maroko iparraldean aurki daiteke. Iberiar penintsulan banaketa zabala duen arren, penintsuORNOGABE TXIKIAK la iparraldean da ugariena. Euskal Herrian ia lurralde guztian aurki daiteke. Bizileku mota asko ditu: mendi inguruetan, nekazaritza-guneetan, erribera basoetan, larreetan, eta eremu urbanoetan ere aurki

daiteke. Emeak arrautzak erruten dituen heinean, arrak atzeko hanken artean kiribiltzen ditu. Arrautzak garatuta daudenean uretan askatzen ditu arrak, maiz, gizakiak eraikitako iturri, aska eta antzekoetan. Hernanin Txantxiku arrunta Hernaniko edozein txokotan aurki daiteke. Habitat ugaritan bizi daitekeenez, herritik gertu zein mendi altuenetan ere aurki daiteke. Apo honen ugaltze-garaia asko luzatu daitekeenez, nahiko arrunta da neguan ere zapaburu handiak putzu eta askatan ikustea.

HABITATA BASOA HEZEGUNEA

BELARDIA

URBANOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Zenbait lekutan gizakiarekin harreman estuan bizi da txantxikua. Herri zein hirietako parkeetan, harrizko paretetan eta abarretan bizi da sarri. Baserri inguruetako askak ere gustuko izaten ditu arrautzak uzteko. Landa-eremuetako bizimodua aldatuz doan heinean, ordea, askak eta iturriak ere desagertzen edo eraldatzen ari dira, eta gutxituz doaz txantxikuarentzat egokiak diren ugaltokiak ere. Hori gutxi balitz, azken urteetan, bi gaitzek ere (Aeromonas hydrophylak eta quitridiomikosiak) kalte handia eragin diete txantxiku-populazioei.

HERNANIARREI ENTZUNA: Bakizu nola jutean ipurdin arrautza pillakin. Paeta-zulotan eta bide ertzeko harri-zulotan eoten dia. Gabetan aitzen dia kantun: ‘pott-pott’.

“

Txantxikuak begi-nini bertikala izan ohi du

Bufo spinosus HERNANIN:

zapua

Daudin, 1803

EUSKARA BATUAN:

apo arrunta

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Nolakoa da ? Apo sendo eta baldarra da. Europako apoen artean handiena. Gorputza garatxoz josia izaten du. Kolorazioa oso alda korra bada ere, normalean marroi ilun edota argia da, orban irregularrekin. Begi-ninia iluna eta horizontala izan ohi da, eta irisa gorrizta. Begietatik lepo aldera joaz egitura sendo batzuk dauzka, guruin parotideoak izenekoak, anfibioetan ohikoak direnak. Horietatik esne-itxurako likido zuri narritagarri bat jaria tzen dute, defentsa moduan, harrapakariak aldentzeko. Emea arra baino handiagoa izaten da.

LUZERA

<14,5 cm

BAZENEKIEN… Apo arruntaren erruteak lokarri luze itxurakoak dira, eta 3.000-5.000 arrautza inguru dituzte. Hortik kolore beltzeko zapaburu txikiak aterako dira.

Non bizi da ? ZER JATEN DU? Afrika ipar-mendebaldean, Iberiar penintsulan eta Frantzia hego eta mendebaldean bizi da. Euskal Herrian oso arrunta da. Habitat ORNOGABE TXIKIAK mota desberdinetan topa daiteke, bai eskualde atlantikoan bai mediterraneoan ere. Nahiko espezie lurtarra da, eta errekastoak dituzten baso hosto-erorkorrak ditu gogoko; baina belardi zein labore-lurretan ere topatzen da. Ugaltze-garaia otsaila-apirila bitartean izaten da, eta helduak ibai, erreka eta lakuetara gerturatzen dira ugaltzera.

Hernanin Apo arrunta Hernani osoan dago zabaldua. Erreka inguruak eta tamaina handiko hezeguneak ditu gustuko. Hori dela eta, ohikoa da erreka eta ibai inguruko baso eta belazeetan topatzea. Ugaltze-garaian, ibaira edo putzura ugaltzera joateko bidean, errepideak gurutzatu behar izaten dituzte, eta asfaltoaren berotasunean geldi geratzen dira. Hori dela eta, ez da zaila izaten errepidean autoan goazela apoak topatzea. Horretarako, gune deigarriak dira, esaterako, Santa Barbarako laku ondoko errepidea, sagardotegietarako bidea, eta Ereñotzura doan errepidea.

BASOA

BELARDIA

HEZEGUNEA

IBAIA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Nahiz eta espezie arrunta izan, ez dira gutxi apoak dituen mehatxuak. Nekazari tza eta basogintza intentsiboan erabiltzen diren produktu kimikoen kutsadura arazoa da espeziearentzat, bai eta espezie arro tzen sarrera ere. Baina gizakiaren jarduerak sor diezaiekeen kalteen artean ikusgarriena, beharbada, errepideetan autoen edo bestelako ibilgailuen ondorioz zanpatuta hiltzen diren aleena da. Uste okerretan oinarritzen diren kondairek eta esaerek emandako fama txarrak ere kalte egiten dio apoari, asko eta asko akabatzen baitituzte arriskutsuak direlako ustean. Nekazari jakitunek badakite, ordea, baratzean apoak izatea babesa dela izurriteen aurrean; izan ere, ornogabe asko jaten dituzte.

HABITATA

HERNANIARREI ENTZUNA: Sesiyuak ere izaten ziran zapuaren kontura. Batek zapua akatu eta makila sartzen zielako, eta bestiak bizik uzteko esaten zulako: ‘hoik xomorruak jaten omen dixkitek!’

“

Apo arruntak begi-nini horizontala izan ohi du

Rana temporaria HERNANIN:

ingela gorriya / ingela lehorrekua / iel gorriya

EUSKARA BATUAN:

baso-igel gorria

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Linnaeus, 1758

Nolakoa da ? Baso-igel gorria, gainontzeko igelekin alderatuz, igel nahiko handia eta sendoa da. Muturra motza izaten du, eta begi atzeÂ aldean duen tinpanoa oso markatua. Bizkarreko kolorazioa oso aldakorra bada ere, gehienetan tonu gorrixka edo marroiak nagusitzen dira, orban beltz nahasiekin askotan. Sabelaldea zuria edo horixka izaten da, orban ilunekin. Emea arra baino handiagoa eta borobilduagoa izaten da, batez ere errutea ipini aurretik. Arrak beso sendoak ditu, eta ugaltze-garaian gogortasun ilun batzuk garatzen ditu besoetako atzamar lodietan, anplexuan emea eusteko.

LUZERA

<9 cm

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Baso-igel gorriak jarritakoak dira mendiko pistetan sortzen diren putzu-zuloetan izaten diren arrautza poltsak.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Non bizi da ? Europako parte handi batean topa daiteke, eta zirkulu polar artikoan du iparraldeko muga. Euskal Herri osoan topa daiteke. Oso ugaria da eskualde atlantikoan, baina bakanagoa eskualde mediterraneoan. Habitat ohikoena baso-formazioak dira (gehienbat, harizti eta pagadiak), baina belardi, txilardi, zuhaitz-landaketa eta aba-

rretan ere topa daiteke. Ugaltze-garaian putzuetara gerturatzen dira ale asko batera, eta emeak 1.000-2.000 arrautzako erruteak jartzen ditu, askotan mendiko pistetako putzu-zuloetan. Hernanin Osinaga auzotik hasi eta Nafarroarako gunean, oso arrunta da espezie hau. Bertan dituen baso, erreka eta bailara hezeek habitat ona osatzen dute espeziearen tzat. Hirigunean eta Lasarteko muga arteko gunean ez da aurkitu oraindik, nahiz eta litekeena den populazio txikiren bat egotea inguruko baso orbanak eta zelaiak nahasten diren baserriguneetan.

HABITATA HEZEGUNEA

Metro bateko saltua ere egin lezake. Orbel artian. Gañera jun arte ez dira muittuko. Bertara jutian muitzen dira. Krixton botiak eitten dittue!

“

“ “

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: V. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

“

HERNANIARREI ENTZUNA:

BELARDIA

ANFIBIOAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Jende askok ezagutzen du baso-igel gorria. Erraza da igel honekin topatzea mendira irtetean, perretxiko bila joatean, errekara gerturatzean eta abarretan. Euskal Herrian, ugaltzeko asko erabiltzen ditu mendi-bideetako gurpil-arrastoetan sortzen diren putzu-zuloak. Putzu horiek jasan ditzaketen kalteak edo kutsaduramaila kaltegarriak dira baso-igel honen tzat. Zuhaitz-landaketak ere mehatxua izan daitezke. Berez, bertako basoetan bizitzera ohituta dauden animaliak izanda, ez dakigu zein mailataraino egoera okerragoan egon litezkeen pinudi eta gehi en bat eukalipto-landaketetan bizi diren populazioak.

Baso-igel gorria da arrautzak poltsa forman jartzen dituen espeziea

Pelophylax perezi HERNANIN:

ingela berdia / iel berdia

LĂłpez Seoane, 1885

EUSKARA BATUAN:

ur-igel arrunta

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

ANFIBIOAK

Toxiko narritagarria

Nolakoa da ? Tamaina ertainekoa da ur-igela. Azal leuna du eta kolorazio berde-arre oso aldakorra, orban beltzekin eta lerro argiago batekin erdialdean (ale batzuek ez dute ez orbanik eta ez bizkarraldeko lerrorik ere). Tinpanoa oso nabaria da, eta saihetsetan bi tolestura ditu. Oso igel liraina da, hanka luzeekin. Aurreko hanketan lau hatz ditu, eta atzekoetan, mintzen bidez lotutako bost hatz.

LUZERA

<11 cm

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Zepadiko putzuak leku aproposa dira ur-igelarentzat. Udaberri eta uda inguruan kantuan egon ohi dira, marrakaz.

Non bizi da ? ZER JATEN DU? Iberiar penintsulako eta Frantzia hegoaldeko espezie endemikoa da. Izenak dioen moduan, uretan ematen du bere biORNOGABE TXIKIAK zitza gehiena, eta ur-masa oso desberdinetan topa daiteke, baina, bereziki, iraunkorrak direnetan. Gune eguterak gustuko dituen espeziea da, eta ez da oso ugaria ur hotzetan, mendiko erreketan edo zuhaitz-dentsitate handiko erreketan. Gure inguruko anfibioen artean, uretako kutsadura hobekien jasaten duena da.

Hernanin Hernanin nahiko espezie arrunta da. Talde ugariak daude Intsusadi inguruan, Aiako Harria inguruko Malbazar eta Pagosarden, Akola aldeko Putzuzar eta Askazarren, edo Epeleko Zepadiko putzu egin berrian eta Landarbason. Espezie berozalea denez, oso arrunta da Urumea ertzeko zenbait gune irekitan ere, baina ez oso ugaria haran estuetako erreka freskoetan, itzal gehiegi baitago igel honentzat. Gizakiarekin harremana eta arriskuak Ur-emariaren jaitsiera edo desagerpena izaten da igel honi kalte egiten dion faktoreetako bat. Ibai, laku edo putzuetan ale kopuru handia pilatu daiteke, eta kantu-hots zalapartatsuak egiten dituzte uda inguruan, koroak osatuz.

IBAIA

Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: V. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

ANFIBIOAK

â&#x20AC;&#x153;

HEZEGUNEA

BIZIMODUA

HERNANIARREI ENTZUNA: Ibarluzeko erriberetan ezaguna huken Ingelatierra izeneko lekua. Sekulako ingela pilak ibiltze hittun, eta ingelak kantari aritzen hittun, marrakaz. Horegatik jarri zioteken izena: Ingelatierra.

HABITATA

Ur-igel arruntak joera handia du urarekiko

Narrastiak

Anguis fragilis ziraba, zirauna

EUSKARA BATUAN:

zirauna

NARRASTIAK

HERNANIN:

Linnaeus, 1758

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Hankarik gabeko narrastia den arren, zirauna ez da sugea. Muskerren taldeko espeziea da, eboluzioaren ondorioz hankak galdu dituena. Metro erdi neurtzera irits daiteke, baina normalean zerbait txikiagoa izaten da. Arrak kolore arre-gris uniformea izaten du gorputz osoan. Emeak, aldiz, goialdea marroi kolorekoa, bizkarraren erdian marra ilun bat, eta alboak ere ilunagoak. Jaioberriak eta gazteak horixkak edo zilar kolorekoak izaten dira normalean, eta, emeen antzera, burutik buztaneraino hedatzen den marra iluna dute bizkarrean.

LUZERA

<50 cm

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Zirauna muskerren familiakoa da, eta ez sugeen familiakoa.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Non bizi da ? Banaketa eurosiberiarra duen narrastia da, eta oso zabaldua dago Euskal Herrian. Landaredia dentso eta baxuko inguruetan agertu ohi da, eta normalean habitat hezeak ditu gustukoen. Baso hosto-erorkor irekietan ere agertzen da. Ez du bizieremua asko aldatzen, eta ohitura diskretuak ditu. Harri eta enbor azpietan aurki daiteke maiz.

Hernanin Zirauna ugaria da Hernanin, eta udalerri osora zabaldua dago. Nahiz eta ohitura diskretuak dituen, animalia arrunta da gure herrian, eta nahiko ohikoa da topatzea. Oso urbanizatuak dauden eremuetan izan ezik, Hernaniko ia zonalde guztietan aurki dezakegu; bereziki ugaria izan daiteke landa-eremuetan (baserri inguruak, zelaiak…) eta bailara hezeetan.

NARRASTIAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Bere suge-itxura dela eta, beldurra sor tzen du herritar askoren artean. Horregatik, arriskurik sortzen ez duen espezie hau akabatu egiten da askotan, ezjakintasunaren ondorioz. Hala ere, bada zirauna arriskutsua ez dela badakienik, eta animalia kuttuna izatera ere irits daiteke baserrieremuetan. Narrasti gehienentzat bezala, ziraunarentzat ere errepideak tranpa-leku bihur daitezke. Asfalto epelera gertura tzean edo bidea gurutzatzen saiatzean, asko hiltzen dira autoek harrapatuta. Gainera, nekazaritza eta abeltzaintzarako makinaria berrien erabilerak ere eragin zuzena izan dezake animalia hauengan.

HABITATA BELARDIA

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

HERNANIARREI ENTZUNA:

Ziraunak horixkak izaten dira gaztetan eta bizkarrean marra ilun bat izan ohi dute

“

Itsua dala esateute. Jainkuak subiai galdetu omen ziyon: ‘hik zeini egingo diok kozka?’ Subiak erantzun: ‘kalteik egiten ez badit inorri ez’. Eta zirabak berriz: ‘Nik, ikusten dedan guziyai’. Hargatik, Jainkuak itsua egin omen zun.

Lacerta bilineata muskarra

EUSKARA BATUAN:

musker berdea

NARRASTIAK

HERNANIN:

Daudin, 1802

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

LUZERA

<13 cm (isatsik gabe)

BAZENEKIEN… Duela 100 urte, Boulenger zien tzialari ezagunak narrastiei buruzko mundu mailako lanik sakonena egin zuen. Lan horretarako, Hernanin harturiko musker bat erabili zuen. Egun, Herna niko musker hori Londreseko Natural History Museum-ean dago.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

ruetan, edota erortzeko zorian dauden eraikuntza edota harri-pilaketetan ere bizi da. Kantauri isurialdean, zona hezeetarako joera du espezieak. Babeslekuak eraiki ditzake lurrean, edota karraskarienak erabili.

NARRASTIAK

HABITATA BELARDIA

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

HERNANIARREI ENTZUNA: Muskarrak koska heltzen badik eztik soltatzen, eta zazpi herritako kanpaiak jo behar dizkitek hura libratzeko.

â&#x20AC;&#x153;

Ezkerrean, musker berde emea. Eskuinean, arra

Zootoca vivipara HERNANIN:

Lichtenstein, 1823

suangilla / surangilla / suankilla sugandila bizierrulea

NARRASTIAK

EUSKARA BATUAN:

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina txikiko sugandila da. Hanka motzak ditu, eta burua borobildu xamarra. Espezie honen kolorazio-patroia bereziki oso aldakorra izan daiteke. Normalean kolore nabarra du nagusi bizkarraldean, eta aldeetan marra beltz edo marroi ilun bat ager daiteke. Sabelaldea horixka edo zurixka izaten da, orban beltz edo grisekin. Gaztetan oso iluna da, ia guztiz beltza. Emea arra baino handiagoa izaten da, eta bereziki lodia kumeak barnean dituenean.

LUZERA

<6,4 cm (isatsik gabe)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Izenak aditzera ematen du kumeak zuzenean erditzen dituela. Hala ere, badaude arrautzak erruten dituzten populazioak ere.

ZER JATEN DU? Non bizi da ? Banaketa oso zabala du Europan eta Asian zehar. Zirkulu poORNOGABE TXIKIAK lar artikoraino ere iristen da. Iberiar penintsulako eta Euskal Herriko iparraldean agertzen da, zonalde heze eta freskoenetan. Lintzuretan eta erreka ertzetan bizi da, baina baita belardi heze eta pagadi ertzetan ere, nahiko hezetasun baldin badago.

Hernanin Hernanin nahiko zabaldua dago, eta badirudi ugaria dela Ereñotzu inguruan. Ez da horma-sugandila bezain arrunta eta ugaria, baina udalerriko eremu askotan aurkitu da laginketetan. Lintzuraguneak eta belardiak gustuko dituenez, ez da detektatzeko erraza, baina bizi-baldintza egokiak aurkitzen dituen lekuetan dentsitate nahiko altuetan ager daiteke.

NARRASTIAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Agian ez da hain arrunta gune urbanoetatik gertu, baina erraz ikusten da landa-eremuetako larreetan. Baserritarrek sugandilak ezagutzen dituzte eta etxe inguruan asko direla adierazten dute, baina ez dituzte hiru espezieak desberdintzen. Habitat-galera da sugandila honentzat arriskurik handiena. Oso garrantzitsua da zohikaztegiak eta lintzurak kontserbatu eta gune zingiratsuak, iratze sailak eta baso ertzak berreskuratzea, populazioak egoera onean mantentzeko. Adi tuek diote pixkanaka galtzen ari dela hainbat lekutan. Horregatik, bereziki garrantzitsua da Hernanin gustuko dituen tokiak zain tzea, epe laburrean bere babesleku izan bailitezke.

HABITATA HEZEGUNEA

BELARDIA

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

Sugandila bizierruleek kolore iluna izan ohi dute gazteak direnean

Podarcis liolepis HERNANIN:

Boulenger, 1905

suangilla / surangilla / suankilla sugandila arrea

NARRASTIAK

EUSKARA BATUAN:

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina txikiko sugandila, eta, izenak dioen moduan, kolore arre-grisekoa. Marra beltz nabarmenak izan ohi ditu maiz alboetan, nahiko ondo definituak batzuetan eta ez hain ondo beste batzuetan. Aldakortasuna oso handia da banakoen artean, eta, horma-sugandilarekin duen antzekotasuna dela eta, ez da erraza izaten bereiztea. Arren eta emeen tamaina antzekoa izaten da. Arrek buru handiagoa dute, eta emeek aurretik atzera doazen bi marra zuri izan ohi dituzte askotan. Non bizi da ? Frantzian eta Iberiar penintsulako ipar-ekialdean dago. Espezie berozalea da, eta harkaitz asko dagoen leku ireki eta eguzkitsuetan aurki daiteke, normalean landaredi askorik ez

LUZERA

<6,5 cm (isatsik gabe)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Esperientziarik ez duenarentzat, zaila izan ohi da sugandila arrea bereiztea. Izan ere, antzekotasun handiak ditu hormasugandilarekin eta sugandila bizierruÂ learekin.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

dagoen harkaitzetan. Euskal Herrian, kosÂ taldeko itsaslabarreko harkaiztietan eta mendi-gailur eta erreka eguteretako harkaitz-azaleratzeetan ere aurki daiteke. Leku heze eta itzaltsuagoetan, hormasugandilak hartzen du sugandila arrearen lekua.

NARRASTIAK

Hernanin Duela gutxi arte Hernanin ez zen sugandila honen populaziorik ezagutzen. Egindako laginketetan, ordea, Oindiko gailurraren inguruko harkaitzetan topatu dira sugandila arreak, eta Urdaburuko tontorrean eta inguruetan ere aurkitu da beste populazio bat. Gehiago ere izango dira ziurrenik, Hernaniko lurretan bai baitaude horrelako harkaizti gehiago.

HABITATA HARKAIZTIA

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Duela gutxi arte, sugandila iberiarraren (Podarcis hispanica) azpiespezietzat joÂ tzen zen sugandila arrea. Gaur egun, ordea, espezie bereizia da sugandila arrea. Sugandila honek ez dio kalterik egiten gizakiari. Etxeetako paretetan edo inguruko horma edo harkaitzetan egonez gero, onura besterik ez du ekarriko, intsektu asko jaten baititu.

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

Lepo ingurua nahiko zuria izan ohi du, puntu beltz bakanez osatua

Podarcis muralis HERNANIN:

Laurenti, 1768

suangilla/surangilla/suankilla horma-sugandila

NARRASTIAK

EUSKARA BATUAN:

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Hernanin diren hiru sugandila espezieetatik arruntena da, eta baita handiena ere. Bizkarraldea marroi edo arre grisaxka izaten da, erdian marra beltz jarraitu bat agertzen delarik. Hala ere, aldakortasuna oso handia da banakoen artean. Arren zein emeen tamaina antzekoa izaten da; arrek buru handiagoa dute, emeek, aldiz, sabelalde luzeagoa eta isats motzagoa. Non bizi da ? Europa hegoaldeko herrialdeetan agertzen da, baina Iberiar penintsulan nahiko iparraldera mugatua dago. Bere banaketa Euskal Herri osora zabaltzen da. Landare-estaldura handiko eremuak gustatzen zaizkio, kareharrizko pilaketak eta harkaitz azaleratzeak dituzten txilardi, iratze sail eta sastraka-eremuak. Ederki moldatzen da hirietako parke, hilerri, harrizko horma zein harresietara ere.

LUZERA

<6,9 cm (isatsik gabe)

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Horma-sugandilak negua lo pasatzen duen arren, negu erdian, bero egiten duen egunetan, esnatu eta jateko ateratzen da, gero berriro udaberrira arte ezkutatzeko.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Hernanin Horma-sugandila da Hernaniko sugandilen artean ugariena, eta herri osoan zabaldua dago. Inguruko narrastietatik arruntena izanik, egun eguzkitsuetan oso erraz ikusten den espeziea da: herriko bertako eta inguruko parke eta kaleetan, baserrietako horma, harri-pilaketa eta abarretan, erreka bazterretan, basoko argiguneetan… Bizitza osoan zehar, denok ikusi izan dugun sugandila da.

“

Umiakin danian tripa gorrigorriya izateik!

HABITATA BASOA

HARKAIZTIA

BELARDIA

URBANOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

“

HERNANIARREI ENTZUNA:

NARRASTIAK

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Hirigune eta herriguneetan erraz topa daitezkeenez, oso espezie ezaguna da. Eremu eraldatuetara erraz moldatzen da, baina, modu ez-zuzenean, hainbat mehatxu jaso ditzake. Ikertzeke dago oraindik zuhaitz-landaketetan eta baratzeetan erabiltzen diren produktu agrokimikoek espeziean duten eragina, baina, intsektujaleak direla jakinda, ziurrenik kaltetuak izan daitezke. Zenbait hiritako parkeetan daramaten kudeaketak ez du espezie honen biziraupena errazten; izan ere, estali egiten dituzte erruteak ezartzeko baliatzen dituzten hormetako zirrikituak, espeziearen ugaltokiak eraldatuz.

Aho eta lepo inguruan orban ilunak izaten dituzte

Coronella austriaca izenik gabea

EUSKARA BATUAN:

iparraldeko suge leuna

NARRASTIAK

HERNANIN:

Laurenti, 1768

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina txikiko sugea da. Burua txikia du gorputzarekin alderatuta. Bizkarraldeko kolorazioa arre-gorritik hasi eta griseraino doa, orban beltz irregularrekin. Azpialdea kolore beltz edo grisekoa izaten da normalean, nahiko uniformea. Marra arre ilun edo beltz bat izaten du buruaren bi aldetara, «antifaz» moduko bat osatuz. Marra hori sudur-zuloetan hasi, begiaren azpitik pasa eta leporaino luzatzen da. Emeak arrak baino handiagoak izaten dira normalean. Non bizi da ? Europa osoan aurki daiteke, oso iparraldean izan ezik. Penin tsularen iparraldean oso arrunta da. Hegoaldean, aldiz, eremu oso menditsuetan bakarrik ageri da. Askotariko lekuak hartzen ditu bizilekutzat, nahiz eta sasi, zuhaixka edo txilar askoko bi-

LUZERA

<75 cm

BAZENEKIEN… Iparraldeko suge leunak, sugegorriak bezala, zuzenean erditzen ditu ku meak, arrautzarik jarri gabe.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

UGAZTUNAK NARRASTIAK

zilekuak dituen gustukoen. Baso argiune eta ertzetan, zein zelai heze eta laborantza-eremuetan ere azaldu ohi da, eta arrunta izaten da sugandila asko dauden leku harritsuetan ere. Jatekoa badauka, itsasotik gertu ere aurki daiteke, hondarra eta harriak tartekatzen diren lekuetan.

NARRASTIAK

Hernanin Hernaniko lurretan nahiko zabaldua dagoen espeziea dela dirudi. Zonalde desberdinetan aurkitu da, nahiz eta agian ez den oso dentsitate altuetan agertzen. Harrien azpialdeetan gordetzen da sarri; hori dela eta, ez da erraza izaten narrasti hau topatzea. Hala ere, habitat-eskaerak ezagututa, pentsatzen da suge hau uste baino arruntagoa dela Hernanin.

HABITATA BASOA

BELARDIA HARKAIZTIA

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Nahiko txikia eta diskretua denez, ez da ikusteko erraza izaten, eta, orokorrean, nahiko suge ezezaguna da herritarrenÂ tzat. Askotan, sugegorriarekin nahasten du jendeak, eta, arriskutsua izan daitekeelakoan, akabatu egiten da. Errepideetan zapalduta ere azaltzen dira sarri, asfaltoaren epeltasunera gerturatuta edo bidea gurutzatu nahian autoek harrapatzen baitituzte.

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Ez dago zerrendan

Begia aho gaineko hirugarren eta laugarren ezkataren artean izan ohi dute

Coronella girondica izenik gabea

EUSKARA BATUAN:

hegoaldeko suge leuna

NARRASTIAK

HERNANIN:

Daudin, 1803

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina txikiko sugea da, iparraldeko suge leunaren oso an tzekoa. Ezaugarri horrek zailtasunak sortzen ditu biak bereizterako garaian, espezialistak ez direnentzat. Burua eta buztana txikiak ditu gorputzarekin alderatuta. Bizkarraldeko kolorazioa arrea edo grisa, zeharkako orbain beltzekin. Sabelaldean orban ilun karratu batzuk ditu, xake-itxurako diseinu bat eratuz. Buruaren atzealdean “U” formako orban handi bat ageri da. Marra ilun bat ere badu buruaren bi aldetara, bi begien artetik igarotzen dena, iparraldeko suge leunean ez bezala. Arrak eta emeak tamaina paretsukoak izaten dira.

LUZERA

<60 cm

BAZENEKIEN… Iluntzean irteten da ehizatzera, eta, tenperatura egokia bada, gauez ere aktibo ager daiteke.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

Non bizi da ? UGAZTUNAK NARRASTIAK Afrika ipar-mendebaldean eta Europa hego-mendebaldean aurki daiteke. Europan, Iberiar penintsularen parte handi batean, Frantzia hegoaldean eta Italiako iparraldean eta erdialdean agertzen da. Bizileku ezberdin askotan bizi da,

eta jeneralista dela esan daiteke. Orokorrean, iparraldeko suge leuna baino leku epel eta lehorragoetan ageri da. Gurean, hegoalderako orientazioa duten harrizko paretak eta malkarrak ditu gustukoen. Penintsularen hegoalderago, aldiz, nahiago ditu landaretza gehiagoko eta iparraldera orientaturiko guneak. NekazariÂ tza guneetan nahiko eskasa da.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Ikusteko zaila den sugea da, eta ezezaguna izaten da herritarrentzat. Sugandila asko bizi diren harkaizti eta paretak atsegin ditu. Horregatik, normalean ez du gizakiarekin topo egiten. Hala ere, askotan, sugegorriarekin nahasten du jendeak, eta, arriskutsua izan daitekeelakoan, akabatu egiten da.

NARRASTIAK

Hernanin Hernaniko lurretan ez da espezie hau aurkitu; bai, ordea, inguruan. Errenteriako San Marko aldean, AĂąarbe urtegiaren ertzean, Leitzaran ibaiaren arroan eta Donostiako Igeldo mendian aurkitu da. Ez da erraza izaten narrasti hau topatzea. Hala ere, habitat-eskaerak ezagututa, pentsatzen da Hernanin ere aurkituko dela lehenago edo geroago.

HABITATA HARKAIZTIA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

Begia aho gaineko laugarren eta bosgarren ezkataren artean izan ohi dute

Zamenis longissimus HERNANIN:

Laurenti, 1768

sube beltza / sube nabarra Eskulapioren sugea

NARRASTIAK

EUSKARA BATUAN:

LUZERA

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina handiko sugea da, itxura lirainekoa, eta burua estua eta luzexka duena. Bizkarraldea marroi iluna edo arre-berdea izaten du, eta, askotan, gorputzaren aurrealdea zertxobait argiagoa izan ohi du. Sarritan, ezkata askok orban zuriak dauzkate. Sabelaldea hori argia izan ohi da, lepo ingurua eta ahoa bezalaxe. Indibiduo gazteetan, bizkarraldea grisa edo arreberdea izaten da, orbain ilunez osaturiko ilara batzuekin. Arra emea baino handiagoa izaten da, isats luzeagoarekin. Non bizi da ? Europa erdialdeko eta hegoaldeko espeziea da, ekialderantz Uraletaraino iristen delarik. Euskal Herriko iparraldean arrunta da, baina penintsula mailan nahiko urria. Espezie honek eremu hezeak ditu gustuko. Basoko argiuneetan eta baso ertzetan

<150 cm

BAZENEKIEN… Suge honek Asclepio medikun tzaren jainko grezia rrari (erromatarrez, Esculapio) zor dio bere izena. Hau da farmazien sinboloan agertzen den sugea.

ZER JATEN DU?

UGAZTUNAK

HEGAZTIAK

agertzen da, bai hosto-erorkorreko basoetan eta baita pinu-landaketetan ere. Espezie igokaria da, eta zuhaitz edo zuhaixketan ikusi ohi da batzuetan. Udaberrian, errepide inguruetara gerturatzen da maiz eguzkia hartzera, eta udako bero handiekin erreka inguruak ditu gustuko. Baserri inguruetan aurkitzea ere ohikoa izaten da, bertan gordeleku ugari aurkiÂ tzen baititu.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Suge handi eta ikusgarria den arren, ez du inolako arriskurik gizakiarentzat, ez baitu pozoirik. Saguak eta ugaztun txikiak jaten ditu gehienbat, eta nekazari- eta baserri-eremuetan onura besterik ez du ekartzen espezie honek. Hala ere, asko dira urtero hilda agertzen direnak ezjakintasunak bultzatuta. Gainera, suge luzea izanik, oso ohikoa da errepideetan zapalduta ikustea ere. Hainbat farmaziatako ikur eta irudi klasikoetan ikus daiteke oraindik.

NARRASTIAK

Hernanin Hernanin nahiko suge arrunta dela esan daiteke. Uste dena baino ugariagoa izan daiteke, nahiz eta dentsitate altuetan ez agertu. Suge gorbatadunarekin batera, suge ezagunena da baserritarren artean, agian bere tamaina handi eta kolore ilunagatik. Epele inguruan bereziki ugaria dela dirudi, sarri agertzen baita bertan. Hori dela eta, auzoan bertan izena badu suge honek: sube berdia.

HABITATA BASOA

BELARDIA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: IV. eranskina

EAEn: Interes berezikoa

HERNANIARREI ENTZUNA: Subia ikusi nin harri atzean sartzen. Pasa eta pasa eta pasa eta pasa... eta suberik bukatzen ez!

â&#x20AC;&#x153;

Eskulapioren sugeak buru luzea du, mutur borobilduarekin

Natrix maura ur-subia/errekako subia

EUSKARA BATUAN:

suge biperakara

NARRASTIAK

HERNANIN:

Linnaeus, 1758

LUZERA

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Tamaina ertaineko sugea da suge biperakara. Bere izenak aipu egiten dio sugegorriaren latinezko izenari (vipera), formaz eta kolorez haren antz handia baitu. Burua hiruki formakoa du sugegorriaren modura, baina begi-niniak handiak eta borobilak dira, atzealde laranjarekin. Kolorazio oso aldakorrekoa izan ohi da, eta normalean marroi-horixka den arren, gorrizta ere izan daiteke. Bizkarraldean orban beltzak dauzka, lerro batean sigi-saga eginez doazenak. Sabelaldea ere aldakorra izaten da, txuri, gorri edo tonalitate horiekin. Arraren eta emearen arteko ezberdintasun nagusia da emeak arrak baino handiagoak izaten direla. Non bizi da ? Suge biperakara Europako hego-mendebalera eta Afrikako ipar-mendebaldera zabaldua dago. Euskal Herrian suge oso arrunta da, lurralde guztian barrena aurki daitekeena. Ingurune urtarretan eta horien inguruan oso ohikoa da, hala nola erreka,

<90 cm

BAZENEKIENâ&#x20AC;Ś Arriskuan dagoeÂ nean burua zabaldu eta sugegorriaren tankeran kiribiltzen da. Eskuetan hartuz gero, ustel usaineko jariakina ere askatu dezake.

ZER JATEN DU?

ORNOGABE TXIKIAK

ARRAINAK

ANFIBIOAK

putzu eta laku inguruetan, betiere uretatik asko urrundu gabe. Igerilari trebea da, eta denbora asko ematen du uretan sartuta, bertan ibiltzen baita arrantzan. Gainera, gaitasun handia du ur azpian arnasari eusteko.

HABITATA HEZEGUNEA

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Suge hau ez da pozoitsua, eta, bere burua babesteko sugegorriaren itxura hartzen badu ere, ez du koskarik egiten. Esku-arrantzan ibili izan direnek diote behin baino gehiagotan gertatu izan dela amuarrainari heltzeko eskua bota eta suge biperakarari heltzea. Sugegorriarekin duen antzagatik, askok pentsatu izan dute sugegorriari heldu izan diotela. Nahiz eta espezie hau ez dagoen arriskuan, kalitate oneko ur-ekosistemak behar ditu elikatzeko eta bizitzeko. Gainera, kalte egiten diote geroz eta ohikoagoak diren erreken kanalizazioek.

NARRASTIAK

Hernanin Ziurrenik, Urumea ibaiaren zatirik han dienean eta Hernaniko errekasto gehienetan biziko da suge biperakara. Laginketetan asko azaldu ez arren, habitat-eskaerak ezagututa, topatutakoa baino arruntagoa dela adieraz daiteke. Suge hori ezaguna da erreka ondoan bizi direnen edo arrantzaleen artean. Ezagutzen dutenek badakite ez dela pozoitsua, nahiz eta sugegorriaren antza izan.

IBAIA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

HERNANIARREI ENTZUNA:

“

Ez du kuidadoik, eztu kozkik iten. Hala re, behin, eskuarrantzan ari giñala, eskua sartu eta harrapatu nun. Esan nien geyo enitzala jungo.

Burua hiruki formakoa jar dezake, harrapakariek sugegorri kantauriarrarekin nahasteko, baina suge biperakarak begi-ninia beti du borobila, sugeogorriak ez bezala

Natrix astreptophora HERNANIN:

López Seoane, 1884

sube berdia / sube lepotxuriya / sube urdiña suge gorbataduna

NARRASTIAK

EUSKARA BATUAN:

LUZERA

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Ez kaltegarria

Nolakoa da ? Suge handi eta sendoa da suge gorbataduna, baina pozoirik gabekoa eta nahiko makala. Heldutan, gorputz lodia eta ongi definituriko buru zabala izan ohi ditu. Begi-nini borobila eta gorri-laranja koloreko irisa izan ohi ditu. Bizkarraldea grisa izaten da, nahiko uniformea eta orban ilunekin. Hala ere, tonalitate berdexka edo marroiak agertzen dira sarri. Azpialdea zurixka edo grisa izan ohi dute, orban beltz karratuekin. Gaztetan, beltzez inguraturiko lepoko zuri-horixka izaten du, heldua denean guztiz edo ia erabat desagertzen dena.

<120 cm

BAZENEKIEN… Ustel usaineko jaria kina askatzeaz gain, tripaz gora kiribil duta jarri eta mihia aterata hildakoarena egin dezake, bere burua arrisku bizian ikusten badu.

ZER JATEN DU? Non bizi da ? Iberiar penintsula osoan zehar eta Afrika ipar-mendebaldean ere agertzen da. Euskal Herrian oso hedatuta dago. Uretan eroso dabilen sugea da, bertan topatzen baititu harrapakin gogokoenak; uretatik kanpo, zelai zein baso hezeetan ere aurki daiteke. Nahiko suge arrunta da, eta dentsitate altuetara irits

UGAZTUNAK

ARRAINAK

ANFIBIOAK

daiteke zonalde egokietan.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Suge guztiek bezala, honek ere ez du fama onik herritarren artean. Nahiz eta batzuek badakiten ez dela arriskutsua ezta pozoitsua ere, askori beldurra sor tzen dio sugearen handitasunak, eta, zoritxarrez, ez da arraroa izaten suge gorbataduna erdibituta edo buruan kolpatuta hilda aurkitzea. Zonalde askotan dentsitate altuak daudenez, asko eta asko hiltzen dira errepideetan zapalduta. Baserritarren artean oso ezaguna da espeziea, askok belarra ontzeko garaian topatu izan baitute urteetan zehar. Azken urteetan, belarra mozteko makinaria zabaldu zenetik, ordea, gutxiago ikusten omen dira, eta azaltzen direnak, hilda.

NARRASTIAK

Hernanin Suge gorbataduna da Hernaniko suge guztien artean ugariena, eta herriko zonalde gehienetan aurki daiteke. Egunez ibiltzen da, eta, espezie arrunta izanik, nahiko baldarra denez, inguru hauetan errazen ikus daitekeen sugea da. Inguruko baserritar gehienek ezagutzen dute, eta ale gazteei eta helduei bi izen ematen dizkiete, espezie desberdinak bailiran. Sube berdia edo sube urdiña helduari, eta sube lepatxuriya gazteari. Izan ere, hazten doazen heinean, ale gazteek lepoan duten lepoko zuria desagertzen joaten da.

HABITATA HEZEGUNEA

IBAIA

BELARDIA

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

HERNANIARREI ENTZUNA:

“

Burua altxatu, belarrontzen ari giñala, eta ikusi nun aldapa behera aballa earrian jaisten.

Hildakoaren itxura egin dezake arriskuan ikusten badu bere burua

Vipera seoanei subegorriya

EUSKARA BATUAN:

sugegorri kantauriarra

NARRASTIAK

HERNANIN:

Lataste, 1879

LUZERA

HERNANIKO ANFIBIO ETA NARRASTIAK

Pozoitsua

Nolakoa da ? Sugegorri kantauriarrak gorputza lodia du eta isatsa motza, ongi bereizten dena. Burua ongi definitua du, triangelu formakoa, eta begi-niniak bertikalak ditu. Diseinua oso aldakorra da. Normalean, kolore marroi argia edo gorrizta da nagusi, biz karraren erdialdean sigi-saga egiten duen marra ilun batekin. Arrak emeak baino kontraste biziagoak izaten ditu. Azpialdea grisa edo beltza da, orban txiki zuriekin aldeetan. Emea arra baino handiagoa eta lodiagoa izaten da.

<60 cm

BAZENEKIEN… Sugegorriak zuze nean erditzen ditu kumeak, arrautzarik jarri gabe.

ZER JATEN DU?

UGAZTUNAK HEGAZTIAK Non bizi da ? Iberiar penintsulako ipar-mendebaldeko endemismoa da espezie hau. Euskal Herrian klima atlantikoko zonaldean ager tzen da, eta aspis sugegorriak ordezkatzen du hegoaldera eta NARRASTIAK ANFIBIOAK mendebaldera. Baso-eremu heze eta irekietan, larre eta baso arteko mugetan, sastrakadietan eta landa-eremuetan aurki daiteke. Termoerregulazioa ahalbidetzen duten argiuneak behar ditu, eta, batzuetan, sastraka baxuetara igo

daiteke berotzeko. Animalia lurraldekoia izaki, behin sugegorri bat topatuz gero, aukera handia dago berriro leku berean edo inguruan ikusteko.

Gizakiarekin harremana eta arriskuak Hernanin aski ezaguna da, eta subegorriya hitza entzute hutsak izua sortzen die herritar askori, beste leku askotan gertatzen den moduan. Baserritarrek badakite pozoitsua dela, eta ongi bereizten dute, baita askotan akabatu ere. Hala ere, ez dakite sugegorria onuragarria izan daitekeela landa-eremuetan, karraskaripopulazioen kontrolaz arduratzen baita. Mehatxatuta sentitzean beti ihes egiten saiatzen da lehenengo, eta bestela txistu egiten du ohartarazteko. Hozka egitea azken aukera izaten da beti. Normalean, hantura besterik ez da agertzen hozkadaren inguruan, eta gertueneko ospitalera joanda ez dago arriskurik. Ez da komeni bestelako erremediorik erabiltzea (torniketea, pozoia ahoarekin xurgatzea, etab.), askotan egoera okertu besterik ez baitute egiten. Ohikoa den bezala, errepideak eta nekazaritzarako makinaria ere mehatxuak dira espezie onentzat.

“

Subegorriya isatsian jota baño gaixtogua haiz!

“

HERNANIARREI ENTZUNA:

NARRASTIAK

Hernanin Sugegorria nahiko suge arrunta da Hernanin, eta udalerri osoan aurki daiteke gutxi gorabehera. Eguneko jarduera duen espeziea da, eta ez da batere arraroa egokiak dituen lekuetan termoerregulatzen aurkitzea. Baserri inguruetan aurki daiteke askotan, bertan sagu asko baititu elikatzeko.

HABITATA BELARDIA

BASOA

BIZIMODUA Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

KONTSERBAZIO EGOERA Europa mailan: Ez dago eranskinetan

EAEn: Ez dago zerrendan

Ezkata txikiak buruan eta begininia beti bertikala ditu

Espezie exotikoak Hernanin aurkitu diren espezie kanpotarrak

spezie bat espezie kanpotarra dela esaten da, gizakiaren eraginez bere ohiko banaketa-eremutik kanpo agertzen denean (ez dispertsio naturalaren bidez).

Batzuetan, gizakiak nahita edo nahi gabe ekarritako espezie kanpotarra bertako habitat edo ekosistema batean ezartzen da. Kasu horietan, espeziea ugaldu eta bertako biodibertsitatearentzat arrisku bat baldin bada, espezie inbaditzailea dela esaten da. Uretako ekosistemak eta hezeguneak bereziki oso eremu aberatsak dira, baina baita oso kalteberak ere. Ur-eremu askotan, espezie inbaditzaileak askatzeak egundoko kaltea egiten die espezie askori. Bizilekuarengatik, elikadurarengatik eta beste arrazoi askorengatik lehiatzen dute bertako espezieekin, eta, gainera, gaixotasun berriak ekar ditzakete berekin. Horrek guztiak galera handiak ekartzen dizkie bertako espezieei, kasu honetan, Hernaniko anfibioei eta narrastiei. Hernaniko lurretan bi espezie kanpotar ere agertu dira, Floridako dortoka (Trachemys scripta) eta dragoitxo arrunta (Tarentola mauritanica): 94

Dragoitxo arrunta (Tarentola mauritanica) Gekoen familiako narrastia da, horma-sugandila baino handixeagoa. Kolore grisaxka izan ohi du, eta hatzetan kuxin itsaskor batzuk, harkaitz eta paretetan oso erraz ibilÂ tzea ahalbidetzen diotenak. Eskualde mediterraneo osoan dago, eta oso ugaria da Iberiar penintsulako erdialde, hegoalde eta ekialdean gehienbat. Hernaniko hirigunean ale bakan bat agertu da. Printzipioz, Hernani inguruko klima hezea ez da espeziearentzat egokiena, eta ez dirudi, oraingoz, populazio esanguratsurik dagoenik. Hala ere, ikusi da Euskal Herriko kostaldeko puntu batzuetan ugaltzeko gai dela, eta, beraz, kontuan eduki beharreko zita da Hernanikoa. Gizakiarengandik oso gertu bizi da sarri, baita hiriguneetako eraikinetan ere. Espezie gautarra da, eta etxeetan lanparek erakarritako intsektuak ehizatzen ikusten da. Egoitzen barrura ere sartzen da askotan. Gehienetan, landare, egur edo beste merkantzia motaren baten artean garraiatzen da nahi gabe; baina, beste batzuetan, gizakia bera da etxean edukitzeko asmoarekin ekartzen duena banaketa naturala duen zonaldeetatik eremu berrietara.

Dragoitxo arrunta (Tarentola mauritanica)

Floridako dortoka (Trachemys scripta) Ur gezatako dortoka da. Orban gorri edo hori handi bat du buruaren alde bakoitzean, eta kolore berdexkakoa da oskola. Jatorriz Mexiko ipar-ekialdeko eta Estatu Batuetako hego-ekialdeko espeziea da, eta Floridako iparraldean du banaketa-muga; hortik bere izena. Gaur egun, munduko herrialde askotan dago sartua. Habitat askotan bizi daiteke, betiere ura badago. Euskal Herrian, ibai, urtegi, laku, putzu eta urmael artifizialetan aurki daiteke. Floridako dortoka Hernaniko hainbat puntutan agertu da. Alde batetik, Santa Barbarako lakuan ale asko ikusi izan dira, jendeak bertan askatzeko ohitura baitu, eta ur geldi eta eguzkitsu horiek atsegin baititu. Urumea ibaian ere ikusi izan dira, Landare errugbi-zelaiaren alboan. Azkenik, Portu errekan ere aurkitu da. Ez dirudi ugaldu eta hedatzeko gaitasunik duenik gurean, baina urte asko bizirauten dute sarritan, eta animalia kaltegarria da aurkitzen den puntuetan.

ESPEZIE EXOTIKOAK

Espezie hau maskota moduan saldu izanak kalte handia eragin du. Jabeek, haietaz aspertzean edo zaintzeko leku aproposik gabe geratzean (nahiko handiak egiten dira), inguruko putzu edo erreketan askatzen dituzte. Espezie inbaditzaile honek kalteak eragiten ditu ekosistemetan, orojalea eta lehiakorra delako. Bere harrapakinen artean ornogabe asko eta ornodun txiki batzuk ere badaude, anfibioak kasu. Gainera, gaixotasun berriak transmititu ditzake, eta lehiakide gogorra da Iberiar penintsulako dortoka autoktonoentzat.

Floridako dortoka (Trachemys scripta)

Beharrezkoa da kanpoko espezie inbaditzaileen arazoa herritarrei ezagutzera ematea. Eginkizun garrantzitsuak dira espezie hauek bertako ekosistemetan duten inpaktuaz sentsibilizatzea eta espezie hauekin nola jokatu jakinaraztea. Hernanin bertan, landare eta animalia inbaditzaile espezie ugari daude (Cortaderia selloana eta Reynoutria japonica landareak, Vespa velutina liztor asiatikoaâ&#x20AC;Ś). Espezie inbaditzaileen populazioak kontrolatzea oso zaila izaten da, eta, horregatik, prebentzioa da garrantzitsuena. Hezeguneen kasuan, onartezina da eta guztiz debekatuta dago dortoka, arrain, karramarro edo bestelako espezie kanpotarrak askatzea.

Egon litezkeenak Aurkitu ez diren baina egon daitezkeen anfibioak eta narrastiak

aginketa sakonak egin diren arren, ezin da guztiz ziurtatu Hernanin eta inguruetan bizi diren espezie guztiak aurkitu direnik. Egindako lanak gure inguruan ohikoenak diren anfibioak eta narrastiak erakutsi dizkigu, bai eta agian horren arruntak ez diren batzuk ere. Badira beste espezie batzuk, ordea, euren bizimoduaren eta bizitokiaren baldintzak direla eta, Hernanin eta inguruetan egon daitezkeenak, nahiz eta agian dentsitate txikian izan. Hauek dira aurkitu ez diren baina egon daitezkeen anfibioak eta narrastiak:

Suge berde-horia (Hierophis viridiflavus) Hego Euskal Herrian oso urria den sugea da. Basoak eta zelaiak nahasten diren guneak ditu gustuko. Bidasoaren beste aldera, Ipar Euskal Herrian eta Landetan arrunta izan arren, eremu jakinetan baino ez da aurkitu gurean. Pirinioetan bi nukleo daude, bata Huescan eta bestea Nafarroan, Ultzamako bailaran. Gipuzkoan, bi lekutan aurkitu da orain arte: Irunen San Martzial inguruan, eta OĂąatiko Araotz auzoan. Nahiz eta Hernanin aurkitzea zaila izango den, ezin da baztertu etorkizun batean azaltzea.

Suge berde-horia (Hierophis viridiflavus)

Schreiber muskerra (Lacerta schreiberi)

EGON LITEZKEENAK

Musker berdea baino tamaina txikiagoko muskerra da. Iberiar penintsulako endemismo hau gero eta urriagoa da Galiziatik hasi eta Hondarribiraino duen banaketan ekialdera doan heinean. Itziarren, Elgoibarren eta inguruetan, oraindik ere populazio egonkorrak daude. Hernaniko gunerik hezeena egokiagoa denez musker berdearentzat, zaila da konpetentzia horri aurre egiteko aukera izatea Schreiber muskerrak. Santa Barbara edo Oriamendi bezalako guneetan musker berdea aurkitu den arren, errazagoa dirudi, aurkitzekotan, inguru haietan aurkitzea schreiber muskerra.

100

Schreiber muskerra (Lacerta schreiberi)

Uhandre piriniarra (Calotriton asper) Pirinioetako espezie endemikoa; hau da, mundu osoan pirinioetan soilik aurki daitekeen espeziea da. Mendebaldera duen banaketan, Leitzaranen, Gipuzkoan, dago ertzeko populazioa. Errekasto garbi, oxigenatu eta hotzak gustatzen zaizkio. Erreka malkarrak normalean, harri askoz osaturikoak. Kartola eta Azketa errekek Leitzaranen aurkitu den populazioaren bizilekuaren antzeko baldintzak dituztenez, zaila dirudien arren, ezin da baztertu bertan populazio txikiren bat egoteko aukerarik. Egin dira laginketak eta ez da aurkitu, nahiz eta laginketa askoz sakonagoak beharko liratekeen ziurtatu ahal izateko.

Uhandre piriniar gaztea (Calotriton asper)

101

102

103

Dibulgazioa eta hezkuntza

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Hernaniarrei entzundako kondairak 1. Muskerra eta kanpanak.

ÂŤEsatezuen kopetian peatzen omen zala muskarra saltatuta, ta zazpi herritan kanpanak jo bihar izaten omen zula hua libratzeko!Âť

104

105

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

2. Sugeak duen imana.

KONDAIRAK

ÂŤIkusi izanduit txoriya adarran puntan geldi-geldik ta behera beida, ta ze ote do hor bihan? ta bihan subia... harek harrapatua zakaken ya txori hua!... Txoriya 4-5 metroa bado, hok harrapatu itteitek imanakinÂť

106

107

108

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Goazen anfibioak eta narrastiak ikustera! Anfibioak eta narrastiak ikustera irten nahi duzu? Jarraitu honako gomendio hauek: Litekeena da esku artean duzun liburu honetako animalia asko orain arte zeharo ezezagunak izatea zuretzat. Litekeena da, baita ere, ezagunak izan arren inoiz ez ikusi izana, ez duzulako ahaleginik egin edo ez dakizulako nola egin. Gomendio txiki hauen bidez, anfibioen eta narrastien mundura gerturatuko zaituen bidea errazagoa izatea nahiko genuke*: *OHARRA: BASA-FAUNA BABESTUA DAGO. Gogoan eduki basa-fauna babestua dagoela, eta laginketa bidez fauna harrapatu eta manipulatu ahal izateko baimen berezia behar izaten dela. Laginketa hauek eta manipulazioak egiteko metodo eta teknika bereziak daudenez, soilik espezialistek egin ditzakete gainera. Aurreko pausoak jarraitzen badituzue, ordea, aukera bikaina izango duzue anfibioez eta narrastiez arazorik gabe gozatzeko. Ez galdu aukera! 109

DIBULGAZIOA

ETA

HEZKUNTZA

Aurretiko prestaketa eta jarrera

Oinarrizko ezagutza lortzeko, dokumentazioa kontsultatzea. Anfibioek eta narrastiek zure interesa piztu badute eta euren mundura gerturatzeko gogoa baduzu, hauei buruzko oinarrizko ezagutza lortzea da egin beharreko aurreneko lana. Horretarako, komeni da liburu honetan dituzun anfibioei eta narrastiei buruzko kontzeptu orokorrak eta fitxak irakurtzea, mendira zoazen orduan erabakiak hobeto hartu ahal izateko.

Behaketarako gogoa eta jarrera. Anfibioak eta narrastiak ikustera zoazenean, jarrera batzuk ezinbestekoak dira: pazientzia, isiltasuna, mugimendu mantsoekin ibiltzea eta zuhurtasunaâ&#x20AC;Ś eta, betiere, naturarekiko begirunea habitatak eta espezieak berak ez kaltetzeko. Oinarrizko informazioa eduki ostean, erabaki garrantzitsua hartu beharra dago. Mendira joateko orduan, bi aukera daude: 2.1. Zein espezie bizi-zikloko zein fasetan ikusi nahi dugun aukeratzea.

2.2. Zein lurralde geografiko bisitatu nahi dugun aukeratzea, bertan dauden espezieak ezagutu gabe, eta behatzen goazen heinean azalduko diren espezieak ikusteko asmoz. 3.

Lurralde geografikoaren aukeraketa. Erabaki beharra dago anfibioak eta narrastiak ikustera zein tokitara joan nahi dugun. Bai eta zein garaitan ere, garaiaren arabera, espezieak bizi-zikloaren fase batean ikusiko ditugu eta.

110

HEZKUNTZA

Horretarako, gure liburuko fitxetan ikusi beharko duzu zein garaitan eta zein lekutan den arruntena espezie bakoitza.

DIBULGAZIOA

Lurralde geografikoaren barnean, espezie bakoitzarentzako gune aproposena aurkitu beharko da.

ETA

4a. Anfibioen larbak (zapaburuak eta jaioberriak). Aukeratu duzun lurraldean, espeziea ikusteko aukeraturiko gune aproposenean hezeguneak bilatu, espeziearen ugal-garaian (fitxetan begiratu).

Anfibio helduak. Ugal-garaiaren aurretik eta ondoren, espeziarentzat onenak diren guneetan begiratu (fitxetan begiratu).

4b.

Narrastien ugal garaia. Udaberrian bilatu, aukeratu duzun lurraldearen barruan espezie bakoitzarentzat egokiena den gunean (fitxak begiratu). Eguzkia eta lainoak tartekatzen diren egunak, tenperatura epel edo berokoak, dira egokienak. Eguraldiaren eta tenperaturaren arabera, aldatu egiten dira narrastiak ikusteko eguneko ordu egokienak. Egun oso beroetan, eguerdiko orduak, esaterako, ez dira ordurik onenak izaten.

4c.

4d. Narrasti gazteak. Komeni da uda eta udazkenean begiratzea aukeratu duzun lurraldearen barruko espezie bakoitzarentzako gunerik egokienean (fitxak begiratu).

Behaketa egiteko ordurik onenak. Aukeratu duzun helburuaren edo espeziearen araberakoa da anfibioak eta narrastiak ikustera joateko ordutegia. Bai eta aukeratu duzun bizi-zikloko fasearen eta espeziearen aktibitatearen araberakoa ere. 5a. Larba fasean dauden anfibioen behaketa. Ugal-lekuetan begiratu, egu-

nean zehar zein gauean.

5b. Heldu fasean dauden anfibioen behaketa. Gaueko orduetan begiratzea

komeni da, ugalguneetan eta horien inguruan.

5c. Narrastien behaketa orokorra. Udaberri eta udazken artean bilatu es-

pezieak, egunean zehar. Urtaroaren arabera, eguneko tenperaturaren arabera, 111

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

espeziearen biologiaren arabera (begiratu fitxak), eta aukeratu duzun lurraldearen arabera.

Behaketarako metodorik egokienaren erabilera.

6a. Larba

fasean dauden anfibioentzat. Larba ikusteko modurik onena da ugalguneen (hezegune edo erreka) ertzetan eta, ugalgunea txikia bada, barruko zonaldeetan begiratzea. Espeziearen ugaritasunaren eta hura ikusteko zailtasunen arabera, errazagoa edo zailagoa izango da ikustea. Heldu fasean dauden anfibioentzat. Behaketa zuzenean egitea, hau da, begiz ikusiz. Kantuak entzunez detektatzea izaten da beste modu bat. Apo eta igel arrek, emeak erakartzeko, kantatu egiten dute ugalguneen ertzetan ugal garaian, gauez. Argazki bidezko behaketa ere metodo ona izan ohi da, eta espezieari kalte gutxi eragiten dio orokorrean.

6b.

6c. Narrastientzako, orokorrean. Behaketa zuzena egitea edo prismatiko

bidezkoa (espezieak gerturatzea uzten duenaren arabera) da onena. Narrastiak ikusteko, ibilbide zuzenak egitea komeni ohi da. Argazkiak ateratzea aukera ona izan ohi da, animaliarengana asko gerturatu gabe, argazki bidez espeziearen ezaugarriak ondo ikusi ahal izateko.

112

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Hernanin, non ikus ditzakegu anfibioak eta narrastiak? Jarraian, Hernanin anfibioak eta narrastiak ikusteko bi ibilbide txiki gomendatzen dizkizuegu. Jarraitu aurreko ataleko pausoak, eta zorte on!

113

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Zepadiko putzuak Zepadiko putzuak gune ezin hobea dira anfibioak behatzen ikasteko. Arreta jarriz gero, ez zaizue zaila egingo anfibioekin topo egitea urteko garai onenetan. Adi egonez gero, narrasti txikiak ikusteko aukera ere izango duzue. Nola iritsi: Hernanitik Goizuetara doan GI-3410 errepidea hartu, eta Epeleko bailaran ezkerrera sartu, auzora bidean. Epele auzoan bertan, autoa uzteko lekua izango duzue umeentzako jolas-parkearen parean.

Iraupena: Zepadiko putzuetara, gelditu

Eraman beharrekoa: mendiko botak edo katiuskak, argazki-kamara, Hernaniko eta inguruetako anfibioen eta narrastien liburua, linterna eta frontala (gauez joanez gero). Ume koxkortuen kasuan, koadernoa, arkatza eta goma eraman daitezke, ikusten diren espezieak eta horien ezaugarriak apuntatzeko eta marrazkiak egiteko.

Zailtasuna: erraza; umeekin egiteko egokia. Garairik onena: udaberria. Ikus daitezkeen espezieak: ur-igel arrun

Distantzia: 2’4 km joan etorria.

ta, baso-igel gorria, apo arrunta, txantxiku arrunta, uhandre palmatua, suge gorbatadu na, suge biperakara, Eskulapioren sugea, zirauna, sugandila bizierrulea, hormasugandila.

Ur-igel arrunta

Txantxiku arrunta

Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Baso-igel gorria Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Apo arrunta Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

114

gabe, 40 minutuan iritsiko zarete. Kontuan izan, ordea, anfibioak eta narrastiak ikusteko denbora baino garrantzitsuagoa dela astiro eta ingurua behatzen joatea.

Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Uhandre palmatua Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

HIBERNAZIOA

AKTIBITATEA

UGALKETA

EPELE AUZOA

EPELEKO ERROTA

APARKALEKUA

JOLAS PARKEA

AIAKO HARRIA PANELA

ZEPADIKO PUTZUAK

Zepadiko putzuak: 1. Jolas-parkea (ibilbidearen hasiera) 2. Epeleko-errota baserria 3. Añoaberri baserria 4. «Aiako Harria Parke Naturala» 5. Zepadiko putzuak (hiru putzu dira, handi bat eta bi txiki)

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

115

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Akola Akolako inguruan, basoak, gune irekiak, harkaiztiak, putzu txikiak, errekastoa eta anfibio eta narrasti ezberdinentzat gune egokiak daude. Udaberria izan liteke garai onena horiek ikustera joateko eta Akolako atsedenlekuaz gozatzeko. Nola iritsi: Hernanitik Goizuetara doan GI-3410 errepidea hartu eta, Epeleko bailarara sartu gabe, aurrera jarraitu, eta ezkerrera sartu Larregain sagardotegirantz. Behin Larregainera iritsita, aurrera jarraitu errepide estu batetik. Aurkituko duzun bidegurutze bakarrean ezkerrera hartu, eta aurrera jarraitu aparkalekura iritsi arte. Eraman beharrekoa: mendiko botak,

argazki-kamara, Hernaniko eta inguruetako anfibioen eta narrastien liburua. Ume koxkortuen kasuan, koadernoa, arkatza eta goma eraman daitezke, ikusten diren espezieak eta horien ezaugarriak apuntatzeko eta marrazkiak egiteko.

Iraupena: ibilbidearen amaierara, gelditu gabe, 30 minutuan iritsiko zarete. Kontuan izan, ordea, anfibioak eta narrastiak ikusteko denbora baino garrantzitsuagoa dela astiro eta ingurua behatzen joatea. Zailtasuna: erraza; umeekin egiteko egokia. Garairik onena: udaberria Espezieak: horma-sugandila, sugandila bizierrulea, musker berdea, zirauna, Eskulapioren sugea, iparraldeko suge leuna, sugegorri kantauriarra, suge gorbataduna, uhandre palmatua, ur-igel arrunta, txantxiku arrunta, baso-igel gorria eta apo arrunta.

Distantzia: 1â&#x20AC;&#x2122;7 km joan etorria. Horma-sugandila Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Sugandila bizierrulea Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Musker berdea Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

116

Zirauna Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Eskulapioren sugea Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Iparraldeko suge leuna Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

APARKKALEKUA

AKOLA

AKOLAKO ATSEDENLEKUA ASKAXAR

AKOLAITURRIETA ERREKASTOA

Akola 1. Aparkalekua (ibilbidearen hasiera). «Aiako Harria Parke Naturala» panela. 2. Putzuxar (hiru putzu txiki dira, goitik behera). 3. Atsedenlekua; etxetxo moduko bat eta mahaiak daude. 4. Askaxar (aska moduko putzu bat). 5. Akolaitturri (errekasto txiki bat).

HEZKUNTZA

AKTIBITATEA

DIBULGAZIOA

HIBERNAZIOA ETA

Sugegorri kantauriarra

Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

Suge gorbataduna

Urt. Ots. Mar. Api. Mai. Eka. Uzt. Abu. Ira. Urr. Aza. Abe.

UGALKETA

117

118

Zepadiko putzua

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Zer esan ume bati, anfibioen eta narrastien mundua hobeto ezagutu dezan?

119

DIBULGAZIOA

ETA

HEZKUNTZA

Anfibioak

Zapaburu bat ikusten duzunean Adieraz iezaiozu aurrean duen zapaburua handitzean igel edo apo bihurtuko dela. Anfibioen gorputzek aldaketak jasaten dituztela; arrautzatik sortu dela zapaburua eta hauxe heldu bihurtuko dela. Hitz gutxitan: azaldu metamorfosia zer den.

Hezegune batean zapaburuak eta helduak ikustean Azaldu anfibioen bizi-zikloak dituen bi fase horiek zein ezberdinak diren, bi espezie oso ezberdinek espezie bakarra osatuko balute bezala. Azaldu hankak sortzen zaizkiela, aurrena atzekoak eta ondoren aurrekoak. Azaldu zakatzak birika bihurtzen direla, uretatik kanpo arnastu ahal izateko, eta azaldu isatsa ez dela erortzen, baizik eta desagertzen joaten dela gorputzaren barruan sartzen delarik. Amaitzeko, esan anfibioek azaletik ere arnasa harÂ tzen dutela, ez sudurzuloetatik soilik.

Igel baten arrautza-poltsa edo apoen lokarria ikustean

AHOLKUAK

Azaldu nola ugaltzen diren anfibioak (ikusi fitxak). Esaiozu arrautza asko erruten dituztela. Zapaburuek harrapakari asko dituztenez, oso zaila delako heldu bihurtzea anfibioetan, eta horrela batzuek heldutasunera iriÂ tsiko direla ziurtatu ahal izaten dutelako (R estrategia deritzo horri).

120

121

HEZKUNTZA

Esan ugal-garaia urteko garai bat dela, ez direla urte osoan zehar ugalÂ tzen, eta ez dituztela kumeak urte osoan zehar izaten. Espezie bakoitzak bere momentua duela. Aipatu espezie batzuetan arrek kantuan egiten dutela emea erakartzeko.

ETA

DIBULGAZIOA

4. Hezegune baten aldamenean igel arrak kantuan ari direnean

Errepidean autoek zapalduriko apo asko hilda ikusten badituzue

AHOLKUAK

Azaldu apoen kasuan multzoan joaten direla ugaltzera, eta errepideak tranpa handia izaten direla berentzat, zeharkatu egin behar dutelako, eta, askotan, bero egoten direlako eta bertan geratzen direlako apoak. Azaldu beste herrialde askotan errepide azpiko pasadizoak egin dituztela anfibioentzat.

122

123

HEZKUNTZA

DIBULGAZIOA

ETA

Narrastiak

Harri bat altxa eta arrautza multzo bat topatzean Aipatu, anfibioek ez bezala, narrastiek azaldun arrautzak dituztela, uretatik kanpora biziraun ahal izateko, azalak arrautza barruko urari edo hezetasunari ez baitio ateratzen uzten.

Udaberrian bi sugandila bata bestearen atzetik korrika ikustean Esaiozu ugal-garaian arrak emeak erakarri nahian ibiltzen direla, eta ar bakoitzak bere lurraldea izan ohi duela. Horregatik, ar bat bestearen lurraldean sartzean, bata besteari jarraitzen ibiltzen direla.

Udaberrian lepo ingurua urdindua duen musker berde bat ikusten baduzue

AHOLKUAK

Azaldu arrak eta emeak ezberdintzeko moduak badirela (dimorfismo sexuala deritzo) eta, esaterako, arrek ugal-garaian urdin koloreko lepoa izan ohi dutela, emeak erakartzeko estrategia moduan.

124

125

HEZKUNTZA

Sugegorri bat ikusten baduzue Azal iezaiozu, sugegorriek, beste sugeek ez bezala, begi-ninia bertikala dutela eta buruko ezkatak gorputzekoen tamaina berekoak direla. Azaldu suge bat ez dela sekula hartu behar, espezieak bereizten ikasi arte. Sugegorrien elikaduran saguak ere sartzen direla aipatu, eta, beraz, izurriteak kontrolatzeko espezie bikainak direla. Sugegorria ikustean eskurik ez botatzeko, eta lasai alde egiten uzteko esan.

ETA

DIBULGAZIOA

Harri baten gainean, eguzkitan, sugandila bat (edozein narrasti) ikustean

Esaiozu, ugaztunek, guk adibidez, gorputza beti bero izaten dugula (gure kasuan 37 ÂşC-tan) eta horrek beti martxan egoteko aukera ematen digula. Esaiozu, odol hotzeko animaliak (ektotermo deituak), anfibioak eta narrastiak kasu, gorputza inguruneko tenperaturan izaten dutela. Gorputza gero eta hotzago izan, orduan eta baldarrago ibiliko direla. Horregatik, sugandilak eguzkia hartzen egoten dira maiz, gorputza berotzeko. 6.

Errepidean harrapatua izan den sugea ikustean

AHOLKUAK

Esaiozu suge hori ziurrenik errepideak botatzen duen berotasuna harÂ tzen zegoela, narrastiek gorputza berotu gabe ezin dutelako martxan jarri, ez abiaduran ibili, eta, beraz, ezta jana harrapatu ere elikatu ahal izateko. Hau da, gu ez-bezala, ektotermoak direla esan, kanpoko beroa behar dutela gorputza berotu ahal izateko eguzkia hartzen egoten diren sugandilak bezala.

126

127

128